رونمایی از کتاب امید اجتماعی برگزار شد.

رونمایی از کتاب امید اجتماعی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران شنبه 14 اردیبهشت 98 با حضور حمیدرضا جلایی‌پور، محمدمهدی مجاهدی و رضا امیدی برگزار شد.

کتاب  «امید اجتماعی؛ چیستی، وضعیت و سبب شناسی» دربرگیرنده همه محتواهای مطروحه در همایش امید اجتماعی است که اسفندماه 1396 به همت رحمان و با همکاری بیش از 20 نهاد مدنی و دولتی برگزار شد.

دکتر هادی خانیکی دبیر علمی همایش، توضیح کوتاهی درباره آن داد و سهم اصلی را مشارکت نهادها و افرادی دانست که دعوت موسسه رحمان را پذیرفتند. آقای خانیکی اظهار کرد: نمی‌توانم بگویم همایش همه حرف‌ها را درباره امید اجتماعی زد، اما توانست به سمت طرح این مسئله بنیادینِ امروزِ ایران برود. پیش از اعتراضات دی ماه این موضوع به‌عنوان یک مسئله مطرح شده بود. پرداختن به ابعاد گوناگون امید اجتماعی را باید ادامه داد و به این اندیشید که در شرایط خطیر امروز و با وجود محدودیت‌ها، به چه چیز می‌توان تکیه کرد؟ میان گشودگی و فروبستگی پیوستگی وجود دارد؛ وقتی می‌گوییم امید هست، معنایش این نیست که همه مسائل حل خواهد شد. معنایش «انتخاب» است. همیشه امید راویانی داشته و اکنون روایت امید، بهتر می‌تواند برای جامعه امروز ایران «افق» بسازد. منظور ما از امید، به معنای خوش‌خیالی و غفلت نیست. بلکه دنبال ظرفیتی می‌گردیم تا بتوانیم روی پای خودمان بایستیم.

هادی خانیکی در پایان صحبت خود، ضمن تشکر از نهادهای همکار در همایش، یاد مرحوم دکتر محمدامین قانعی‌راد را گرامی داشت.
بخش دوم برنامه، به تقدیر از حامیانِ فعال همایش و نویسندگان کتاب گذشت و سپس از زنده‌یاد دکتر قانعی‌راد تقدیر ویژه‌ای شد که نماد بارز امیدواری بود؛ او با وجود بیماری و وضعیت نامطلوب جسمانی، تا آخرین روزها تلاش کرد تا در هر برنامه و نشستی، مشارکت کند.

بخش بعدی نشست رونمایی از کتاب امید اجتماعی، اجرای پنلی در زمینه امید اجتماعی و همبستگی اجتماعی بود با حضور آقایان حمیدرضا جلایی‌پور، رضا امیدی و محمدمهدی مجاهدی که اهم مباحث آنان را در ادامه می‌خوانید:

حمیدرضا جلایی‌پور
امید اجتماعی یک حس جمعی مشترک است که در جامعه برساخته می‌شود، متغیر مهمی در توسعه کشور، زمان‌مند و مکان‌مند است. به نظر می‌رسد پویش‌های جمعیِ امروز ما چندان امیدوارکننده نیستند؛ از اصلاح‌جویی گرفته تا تحول‌طلبی و حتی سرنگون‌طلبی. در فضای آنلاین هم پست‌های ناامیدکننده مخاطبِ بیشتری دارند. با وجود شرایط ناامیدکننده، رویدادهایی در جامعه هست که می‌توانند تقویت‌کننده امیدواری باشند. مثلا سیل 98 ضربه‌ای مهلک به شهرهای بسیاری زد؛ اما انبوه داوطلبان و کمک‌هایی که رسید، شگفت‌انگیز بود. درحالی‌که از جامعه ناامید، انتظار چنین تحرکاتی نیست. نمونه دیگر، فعالیت‌های عده‌ای جوان در بخش کشاورزی، پوشاک، کیف و کفش و… است که دست به تولید زده‌اند و مشتری هم دارند. رگه‌هایی از توریسم طبیعی و بوم‌گردی در سرتاسر کشور وجود دارد که حرکت‌هایی رو به آینده‌اند. در همین زمینه، به استارت‌آپ‌ها هم می‌توان اشاره کرد.
اما عوامل ایجادکننده ناامیدی چیستند؟
1) اقتصاد سوداگرانه؛ که مانع بدی برای زندگی امیدوارانه در نسل جدید است؛
2) دوگانگیِ سیاستی در قدرتمندترین نهاد کشور یعنی حکومت؛ یعنی دو جور سیاست‌گذاری در عرصه‌های مختلف که یکدیگر را خنثی می‌کنند؛
3) مقاومتِ دائمی در برابر اصلاحاتِ مبتنی بر انتخابات؛
4) تجاری‌سازی دانشگاه‌ها که ضربه مهلکی به محیط‌های دانشگاهی زده است. دانشگاه‌ها از سرچشمه‌های فکری-ارزشی در ایجاد امید هستند؛
5) نظریه ناامیدی که می‌گوید در کشوری که دچار بن‌بست اصلاحات است، سخن از امید اجتماعی حرف بی‌ربطی است و باید پذیرفت که این موجود، مُردنی‌ست…

محمدمهدی مجاهدی
امید، هم یک معنای مشخص دارد و هم ضدِ آن معنا را در خود پنهان داشته است. ما چند مفهوم را در برابر مفهوم Hope قرار داده‌ایم و به اشتباه، همه آن‌ها را امید در نظر می‌گیریم. مثلا در جمله “مردم به نهادهای سیاسی امید ندارند”، باید واژه اعتماد را به‌جای واژه امید بیاوریم. امید را به دو معنا می‌توان استفاده کرد:
1) «امیدِ مُحال»؛ آرزو داشتن به تحولی برخلاف همه شواهدِ ناامیدکننده که هیچ فایده‌ای هم ندارد.
2) «امیدِ بی‌محل»؛ لایه‌های پیچیده‌تری دارد و متکی است به فرهنگ‌گرایی، خُلقیات‌محوری، اسطوره‌باوری و…
هم در میان اصلاح‌طلبان و هم در میان اصول‌گرایان نوعی انسدادِ باوری شکل گرفته، یعنی باور به اینکه ظرفیت‌های حل مسئله نظام سیاسی پایان گرفته است. البته اصلاحات بر لزومِ یافتن راه‌حل‌ها تاکید می‌کند. در این میان، نگرش فرهنگ‌گرایی که گرفتاری‌های سیاسی-اجتماعی را به فرهنگ، و فرهنگ را به روان‌شناسی، و روان‌شناسی را هم به تک تک افراد، قابل فروکاستن می‌داند نسخه‌های «چگونه حال‌مان بهتر شود»ِ روان‌شناختی در قالب فرهنگ‌گرایی برای ما می‌پیچد.
اما امید اصیل، متکی بر دو مفهوم ظرفیت (Capacity) و توانش (Competency) است؛ وضعیتی پویا به‌واسطه مشارکت فعالانه کنش‌گران. وقتی ظرفیت کاهش می‌یابد، توانش هم کم می‌شود، یعنی امکانات جامعه برای کشف و حل مسئله سست می‌شود. نکته اینجاست که آیا کنش‌گران مسئولیت حل مسئله را برعهده می‌گیرند یا نه؟ این ویژگی ساحت سیاست نیست. امید اصیل، بهبودباورانه است و می‌داند که امید و راه‌های حل مسئله، آفریدنی است، نه کشف‌کردنی. آینده به روی کنشگری یا بی‌کنشیِ ما گشوده است و بی‌مهری‌های گفتمانی، ربطی به امید ندارند، بلکه به فضای کنش ما بازمی‌گردند و فضای کنش را نیز نباید با خودِ کنش یکی در نظر بگیریم.

در ادامه نشست رونمایی از کتاب امید اجتماعی رضا امیدی، استادیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران به ایراد سخنرانی پرداخت.

رضا امیدی
همبستگی اجتماعی دو عنصر بنیادین دارد:
1) تقویت حداکثری انواع پیوندهای اجتماعی
2) کاهش حداکثری انواع نابرابری‌های اجتماعی
یکی از معرف‌های سطوح همبستگی اجتماعی در حوزه‌ رفاه، نظام بیمه اجتماعی است که بنا دارد سطحی از همبستگی اجتماعی را از طریق پوشش دادن ریسک‌های اجتماعی فراهم آورد. سطح عالی‌تر، همبستگی‌های عمومی‌اند که نظام‌های مالیاتی مهم‌ترین معرف آن است. سال 2019 گزارشی به نام «سیاست‌های شادی» منتشر شد. این گزارش به ویژگی‌های مشترک کشورهایی می‌پردازد که در رتبه‌بندی‌های جهانی، از سطح بالای نشاط، رضایت و امید به آینده برخوردار هستند:
1) سطح بالایی از کالایی‌زدایی در حوزه‌های اجتماعی؛
2) تشکل‌یابی گروه‌های گوناگون صنفی و اجتماعی و پاسداشت قوانین و قراردادها؛
3) صدا داشتنِ جریان‌های چپ در فضای سیاسی.
جامعه هرگاه حس کند عرصه سیاست‌گذاری دارد از منافع عمومی فاصله می‌گیرد و محدود به تأمین منافع گروه‌های خاص است، به نهادهای سیاسی بی‌اعتماد می‌شود. سوداگری انحصارطلبانه نهاد سیاسی، جامعه را به این احساس می‌رساند که هیچ فرم مدنی‌ای برای رساندن صدای خود ندارد. بدین ترتیب می‌توان اعتراضات دی ماه 96 را فرم تازه‌ای از رساندن صدا تعبیر کرد.
در این وضعیت امید چگونه می‌تواند احیا شود؟ سیاست‌گذاری، اساسا علمِ حلِ مسائلِ قابل حل است و البته نه صرفا در فرم دولتی و حاکمیتی‌اش. ما مدام با شکست‌های کلان و موفقیت‌های جزئی روبروییم. دلخوشی‌هایی هست، اما به محض خارج شدن از بحران‌ها (مانند سیل 98) جامعه می‌بیند که آن موفقیت‌های گذرا، نمی‌توانند در وضعیت کلانش تغییری ایجاد کنند. ما اکنون در نقطه‌ای هستیم که یا باید به یک توافق بر سر امیدواری‌مان برسیم یا اینکه امیدواری‌مان منوط است به ناامیدیِ یک «آنها». آنهایی که به طور مثال، دانشگاه را به‌واسطه امیدشان تجاری کرده‌اند.

کتاب «امید اجتماعی؛ چیستی، وضعیت و سبب شناسی» به کوشش دکتر هادی خانیکی تهیه شده و توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم به چاپ رسیده است.

*** برای تهیه این کتاب به اینجا مراجعه کنید.