“آسیب‌های اجتماعی در ایران؛ ضرورت نگرش علمی و تلاش ملی”

“آسیب‌های اجتماعی در ایران؛ ضرورت نگرش علمی و تلاش ملی” عنوان نشستی است که با حضور مصطفی معین در مؤسسه رحمان برگزار شد.

قرآن كريم با مفاهيم و تعابير فراوانی چون “انفاق”،”احسان “‌،”تعاون”، مسابقه در امور خير و خدمت به مردم… در پی ايجاد و تقويت جامعه‌ای حساس نسبت به همديگر، بدور از آسيب‌های اجتماعی و اخلاقی و سالم در همه عرصه‌ها است. بر همين اساس هر مسلمانی را به انديشه و اقدام و پيشی گرفتن از يكديگر در اين مسير فرا می‌خواند.

جامعه ايران هم به آن سبب كه جامعه‌ای جوان و در حال گذار است و هم به آن سبب كه با تغييرات پر شتاب سياسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مواجه است، با نمونه‌های فراوانی از آسيب‌های اجتماعی رو به رو ست: از فقر و بيكاری، اعتياد و قاچاق مواد مخدر، طلاق، فحشاء، افسردگی، پرخاشگری، سرقت و جنايت تا فساد اداری، سوءظن و بی‌اعتمادی، غلبه دروغ و تظاهر، نااميدی نسبت به آينده، فرار مغزها و به طور خلاصه كاهش سرمايه اجتماعی.

در چنين شرايطی شناخت آسيب‌های اجتماعی از منظر علمی و كمك در مسير اقدام‌های بنيادين و مستمر برای رفع آنها می‌تواند مصداق كار خير (عمل صالح) و موثر در اين زمان باشد. در اين تلاش می‌توان اولاً فهم مشترك و همكاری‌های موثری ميان انديشمندان و محققان اجتماعي با كنشگران در اين زمينه‌ها چه در سطح جامعه و چه در سطح مسئولان و سياست‌گذاران به وجود آورد و ثانياً يافته‌های علمی و پژوهشی را در خدمت نهادهای مدني و دولتی در زمينه‌های مختلف قرار داد تا بتوانند با كاهش تهديد‌های اجتماعی جامعه را در مسير سلامت اجتماعی و خدمت به توسعه و پيشرفت قرار دهند.

در ايران از تاسيس موسسۀ مطالعات و تحقيقات اجتماعی دانشگاه تهران در سال 1337 تا كنون، پژوهش‌ها و كوشش‌های مختلف علمی به طور گسترده انجام گرفته است و در سال‌های اخير هم انجمن‌های مختلف علمی و مؤسسات مردم نهاد و مدنی برای حمايت از آسيب‌ديدگان حوادث، بيماری‌ها و آسيب‌های اجتماعی به وجود آمده‌اند، اما همچنان برای هر گونه كار خير در مقياس‌های كوچك و بزرگ و البته با رويكردی علمی و انسان‌دوستانه و توانايی بخش احساس نياز می‌شود.

در برنامه‌های توسعه پس از پيروزی انقلاب اسلامی آسيب‌های اجتماعی از زوايای مختلفی مطرح شده است. نقطه عطف اين توجه در برنامه سوم توسعه و در دولت اصطلاحات است كه اشاره به فقر‌، بيكاری، تورم، اعتياد‌، خودكشی، طلاق، جرائم و اختلالات روانی و نيز ضرورت تصويب قانون نظام جامع تامين اجتماعی مورد تاكيد واقع شده است. در برنامه چهارم توسعه‌، به مسائل و مشكلات اجتماعی توجه ويژه‌ای به عمل آمده و در موارد متعددی از جمله مواد 97، 98، 100،‌111 و 112 قانون به آسيب‌های گوناگون اشاره شده است و ضرورت تصويب ” طرح جامع كنترل و كاهش آسيب‌های اجتماعی” با توجه ويژه به پيشگيری از اعتياد به موادمخدر مورد تاكيد قرار می‌گيرد. در اين برنامه همچنين بر لزوم توجه به ” سرمايه اجتماعی” با توجه به نقشی كه در كاهش آسيب‌ها دارد تاكيد و دولت موظف می‌شود با ارزيابی و مطالعه هر دو سال يكبار گزارشی از وضعيت سرمايه اجتماعی ارائه نمايد كه متاسفانه هنوز گزارش رسمی در اين زمينه انتشار نيافته است.

زمينه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی

آسيب‌های اجتماعی زمينه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد: نسل اول آسيب‌های اجتماعی به صورت موردی رخ داده، همه‎گير نبوده و بيشتر در ساخت جامعه سنتی شکل می‌گرفته است، اما نسل دوم آنها كه پس از دهه چهل و گذار جامعه ايرانی به تجدد خاص دوران پهلوی دوم شكل گرفت بيشتر به صورت زنجيره‌های دوگانه مثل سرقت_اعتياد و با شيوع بيشتر در ميان مردان و در سطح محدود محلی بروز كرده است نسل سوم آسيب‌های اجتماعی ايران محصول عوارض افزايش سريع جمعيت و به ويژه دوران جنگ و بحران‌های سياسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ملی و حتی جهانی شدن هستند كه صورت پيچيده و چند زنجيره‌ای داشته و در ميان مردان و زنان‌، كودكان و نوجوانان و در سطح ملی و فراتر از مرزهای ملی شيوع دارند. نمونه واقعی آن را می‌توان در پديده‌های پيچيده و بهم پيوسته فقر – اعتياد – فحشا – ايدز…. مشاهده نمود.

واقعيت‌ها و شاخص‌ها

واقعيت‌ها و شاخص‌ها نشان می‌دهند جامعه امروز ما در معرض مخاطره‌ها و تهديد‌های جدی در زمينه آسيب‌های اجتماعی است: مهمترین آسیب اجتماعي امروز ايران‌، بحران فروريزی اخلاق و اعتماد اجتماعی است. بر اساس طرح پيمايش ملی ارزش‌ها و نگرش‌ها‌، در محور احساس عدالت‌، 6/80 درصد از مردم پول و پارتی را برای احقاق حق ضروری دانسته و فقط 3/8 درصد به اجرای مساوی قانون اعتقاد داشته‌اند. در پژوهش فوق‌، ساير شاخص‌ها از جمله اميد به آينده‌، قابل اعتماد بودن و يا منصف بودن ساير افراد جامعه نيز در وضعيت نامطلوبی قرار داشته است. رواج و رسميت يافتن دروغ در مناسبات فردی و اجتماعی، سوء ظن‌، فرد گرایی و تضعيف بنيان‌های اجتماع‌، تظاهر و ريا‌، قانون گريزی، رابطه گرايی، عوام‌زدگی و عوام‌فريبی، تملق و گزافه‌گويی، شعارزدگی و… نشانگر بحران اخلاقی و نبود اعتماد در جامعه ماست.

اختلالات روانی و افسردگی در جامعه ايرانی دومين بار بيماری‌ها را از نظر تحميل هزينه‌های بهداشتی – درمانی روانی – اجتماعی و اقتصادی دارد، پرخاشگری و جنايت رو به افزايش است به نحوی كه بيش از 50 درصد از  جرائم به علت خشونت رخ می‌دهد. ميزان خودكشی در برخی استان‌ها از جمله گلستان‌، كهكيلويه و بويراحمد و به ويژه استان ايلام تا 37 مورد در هر صد هزار نفر جمعيت بالغ می‌شود (بالاترين شاخص خودكشی در سطح جهان در كشور‌هاي آمريكاي لاتين به ميزان 25 مورد در هر صد هزار نفر جمعيت است). متاسفانه از نظر تعداد كودكان آسيب ديده اعم از كودكان كار‌، دختران فراری، ترك تحصيل‌، بزهكاری، بردگی جنسی، كودك‌آزاری و…. آمار دقيقی در دست نيست! اعتياد به مواد مخدر هم اكنون به عنوان تهديدی جدی تبديل شده است كه حتی می‌تواند امنيت اجتماعی و ملی كشور را در معرض خطر پيامد‌های خود قرار دهد. بيش از 2 ميليون معتاد كه در حدود 10 ميليون خانوار را درگير عواقب خود كرده است در كشور وجود دارد كه از اين نظر رتبه اول را در جهان بدست آورده‌ايم. پايين آمدن سن اعتياد‌، اعتياد زنان‌، تغيير الگوی مصرف و وارد شدن كودكان و زنان در كار خريد و فروش مواد مخدر‌، پديده اعتياد را به معضلی بسيار پيچيده تبديل كرده كه كنترل آن به تلاش مستمر‌، برنامه‌ريزی جامع و عزمی ملی نيازمند است. فقر و اعتياد و بيكاری مثلث به هم پيوسته‌ای را تشكيل می‌دهند كه پيامد آن ترويج فساد و فحشا در جامعه است. در گزارش‌های مختلف تا 35 درصد جمعيت زير خط فقر و بيش از 10 درصد بيكار هستند. سن روسپيگری از متوسط 35 سال به 20 سال طي دهه‌های اخير كاهش يافته و بر پايه برخی پژوهش‌ها به صورت حرفه‌ای (و نه به خاطر فقر و رفع نياز‌هاي اوليه) و افزايش سريع در بين افراد متاهل و تحصيل كرده تغيير كرده و مصرف الكل نيز رو به افزايش گذاشته است. بيماری ايدز (HIV/AIDS) به صورت خزنده رو به گسترش است. ايران در ميان كانون‌های اپيدميك ايدز مانند شبه قاره هند‌، چين، آسيای ميانه و روسيه قرار دارد و مرزهای گسترده‌، گسترش جنگ در مرز‌های شرقی و غربی كشور و حضور نظاميان بيگانه در منطقه به آن دامن می‌زند. هم اكنون 17815 نفر مبتلا به ايدز و بيش از يكصد هزار به ويروس آن آلوده شده‌اند. الگوی انتقال ايدز در سال‌های اخير از سرنگ‌های آلوده تزريق مواد مخدر به سمت انتقال از طريق رابطه جنسی و فحشا گرايش پيدا كرده است. سرقت، جرائم مالی و فساد اقتصادی از آسيب‌های اجتماعی عمده كشور است كه در سال‌های اخير آهنگ رو به رشد داشته اشت. افزايش پرونده‌های سرقت به ميزان 35 درصد در سال‌های 79-1363 و افزايش پرونده‌های ارتشاء‌، اختلاس‌، چك بلامحل‌، جعل امضا و… هشدار دهنده است. طبق آرای صادر شده و نظر حقوق دانان بين 90-60 درصد از جرائم فوق بدون  قصد مجرمانه بوده و بيشتر به علت شرايط نامناسب فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و خارج از اراده فرد مجرم صورت گرفته است. از سوی ديگر جرائم سازمان يافته‌ای مشاهده می‌شود كه به عنوان اختلاس يا رانت‌خواری، پديده آقازاده‌ها‌، تروريست‌های اقتصادی و… در رسانه‌ها انعكاس می‌يابد. اگر فساد اقتصادی را با شاخص ارزش پولی آن ارزيابی كنيم‌، مشخص می‌شود كه 80-70 درصد از موارد فساد اقتصادی فقط توسط 5-4 درصد از مفسدان صورت می‌گيرد.

چالش‌ها و راهبردها:

سطح آگاهی پايين جامعه‌، ضعف نهاد‌های عمومی و ناكارآمدی ساختارها و سياست‌های جاری از مهمترين چالش‌های پيش‌روی گسترش آسيب‌های اجتماعی در ايران است. در چنين شرايطی غلبه نگرش سياسی و ايدئولوژيك و كتمان و كوچك‌نمایی و يا مبالغه و بزرگ‌نمایی آسيب‌ها از سوی مسئولان و نهادهای مسئول‌، هر گونه سياست‌گذاری و برنامه‌ريزی را دچار اختلال كرده و نگاه منفی به آسيب‌ديدگان موجب غفلت بيشتر از آسيب‌پذيران نيز گرديده است.

راهبردها و راهكارهای موثر جهت كنترل و كاهش آسيب‌های اجتماعی در سه سطح خرد (متناسب با ويژگي‌های فردی آسيب‌ديدگان)، سطح ميانی (نهادهای اجتماعي مانند خانواده، مدرسه، دستگاه‌ها و نهادهای مسئول و سازمان‌های غير دولتی) و در سطح كلان (سياست‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی) بايد مورد توجه واقع شود. در مديريت آسيب‌های اجتماعی به ويژه باید بر نقش حساس و تاثير گذار نهادهای مردمی و سازمان‌های غير دولتی(NGO) از نظر تعامل و همكاری با دولت و توانمندسازی و تجهيز جامعه و اقشار آسيب‌پذير تاكيد نمود.

در پایان نشست “آسیب‌های اجتماعی در ایران؛ ضرورت نگرش علمی و تلاش ملی” معین به اهداف تاسيس “موسسه رحمان” پرداخت:

o         نگاه به اين واقعيت‌هاست كه موسسه رحمان به همت جمعي از دانشگاهيان، جامعه‌شناسان و صاحب‌نظران مسائل اجتماعی و فرهنگی و برنامه‌ريزی توسعه با نگاه و رويكردی علمی در سه زمينه كمك به رشد “جامعه”، “حمايت” از آسيب‌ديدگان و “انديشه در آسيب‌ها” به عنوان يك مؤسسه نيكوكارانه و غير دولتي تاسيس شد.

o                  اهداف اين موسسه بر اساس سند چشم انداز ده ساله آن عبارتست از:

كمك به ارتقای اخلاق در جامعه
شناسايی و رفع موانع پيش‌روی عزت نفس و كرامت انسانی
كمك به گسترش عدالت و سرمايه اجتماعی
ايجاد و تقويت شبكه‌های اجتماعی
كمك به تقويت وفاق و انسجام دينی و ملی
كاهش آسيب‌ها و سالم‌سازی محيط اجتماعی
مبارزه با فقر…،تبعيض…، خشونت…، قانون‌گريزی…
o                  ماموريت‌های موسسه رحمان طی اين مدت برای نيل به آن اهداف عبارت خواهد بود از :

1.توانمندسازی جامعه در برابر آسيب‌ها از طریق:

انجام پژوهش‌های كاربردی…
كاربردی كردن نتايج پژوهش‌ها و ارائه راهكارها…
اطلاع‌رسانی موثر برای افزايش آگاهی عمومی…
تبيين مسائل اجتماعی به منظور آموزش …
ارتقای ظرفيت‌های اجتماعی و ايجاد شبكه‌های مدنی …
انجام اقدامات حمايتی و دفاع ازحقوق آسيب‌ديدگان از طریق
شناسایی و بهره‌گيری از راهكارهای قانونی…
برگزاری كارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی…
كمك به انجام فعاليت‌های اجتماعی، فرهنگی و هنری …
تدوين و انتشار كتب، نشريات، لوح فشرده …
o                  رويكرد‌های موسسه رحمان به اين شرح است:

زمينه‌سازی، ترويج‌، حمايت
علمی، محققانه و كارشناسانه
پيشگيری و آينده‌نگری
بومی‌سازی دستاوردها و تجربيات جهانی
مشاركت‌جویی با تكيه بر هميارهای مردمی
o                  اولويت‌ها و برنامه‌های تصويب شده در هيات امنای موسسه رحمان به شرح زير است:

بيكاری و اشتغال
اوقات فراغت
فقر و حاشيه‌نشينی
مبارزه با اعتياد
سلامت روان

*** متن نشست “آسیب‌های اجتماعی در ایران؛ ضرورت نگرش علمی و تلاش ملی” در دومین پیش‌شماره داخلی مؤسسه رحمان به چاپ رسیده است.