شور یا شعور حسینی؟ ریشه‌ها کدامند؟

شور یا شعور حسینی؟ ریشه‌ها کدامند؟

 اشرف‌سادات موسوی

چندی پیش هیئت‌های مذهبی یزد اعلام کردند امسال برای جلوگیری از شیوع کرونا و به پاسداشت زحمات کادر درمان یزد، مراسم عزاداری محرم را برگزار نخواهند کرد و شعار امسال هیئت‌های یزد «شعور حسینی به‌جای شور حسینی» است. امّا تقریباً همزمان در تهران صحبت از راه‌اندازی دسته عزاداری از فلان میدان تا بهمان میدان بود! این تفاوت از کجا می‌آید؟

برای فهم این تفاوت‌ها، عده‌ای به منافع مالی و منفعت‌اندیشی فردی اشاره می‌کنند، ولی بهتر است با مخلص دانستن هر دو گروه، فهم علل زیربنایی این تفاوت‌ها را در الویت قرار داد. از دیدگاه روان‌شناسی،‌ با برجسته‌شدن عوامل فردی می‌توان به سه عامل اشاره کرد که به نظر می‌رسد می‌توانند تمایل به راه‌اندازی اجتماعات مذهبی را در پاندمی کرونا –علیرغم آگاهی از خطر آن- تبیین کنند. عامل نخست بیشتر جنبه اجتماعی دارد و دو عامل دیگر نوعی خطای شناختی هستند.

آبروداری به هر قیمتی
در واژه آبرو، «رو» به ظاهر قضیه اشاره دارد. در واقع آبرو پدیده‌ای اجتماعی است که چهره بیرونی روابط اجتماعی را معلوم می‌کند. آبرو چیزی نیست که کسی با آن متولد شود، بلکه مفهومی اکتسابی است که در خانواده و جامعه شکل می‌گیرد. احتمالاً بسیاری از کارها انجام نمی‌شود، چون افراد نگران از دست دادن آبروی شخصی، خانوادگی، قومی، قبیله‌ای و ملی خود هستند. بنابراین آبرو با ارزش همایند است؛ رفتار ارزشمند به حفظ آبرو کمک می‌کند و رفتار ناپذیرفتنی، آبرو را بر باد می‌دهد!

به نظر می‌رسد رفتارهای ظاهری و عینی و به اصطلاح مناسک دینی، برای برخی دین‌داران حکم همان آبرو را دارد. اگر در پاندمی کرونا، به‌منظور حفظ جان ارزشمند انسان‌ها، مساجد و اماکن متبرک موقتاً بسته شود، اگر مراسم حج به همان دلیل محدود شود و اگر عزاداری اباعبدالحسین (ع) به رنگ و لعاب هر ساله نباشد، چون ظاهر حفظ نشده، آبروداری هم نشده! اما آیا واقعاً چنین است؟

البته که این امر مختص دین‌داران نیست. در تحلیلی آمده بود تمایل به خریدن ماشین لوکس، حتی به قیمت فروش خانه یا زیربار قرض رفتن افزایش یافته است، زیرا در روزگاری زندگی می‌کنیم که ماشین به‌عنوان نوعی مالکیت قابل نمایش، وسیله‌ای است برای حفظ آبرو، برخلاف مثلاً خانه که نمی‌توان آن را با خود به همه‌جا برد! واقعیت این است که وقتی تفکری نادرست و افراطی در جامعه‌ای شکل بگیرد، کمتر گروهی از آن جان سالم به در می‌برد! ولی لازم است کمی مکث کنیم و از خود بپرسیم حفظ آبرو به چه قیمتی؟ برگزاری مراسم عزاداری اباعبدالحسین (ع) به شکل سنتی هر ساله، چه هزینه‌ای در پاندمی کرونا خواهد داشت؟ به بهای جانِ همسایه؟ جانِ اعضای خانواده؟ جانِ کادر درمانی و خدماتی بیمارستان‌ها؟ اگر با شیوع بیشتر کرونا، کادر درمانی و خدماتی بیمارستان‌ها فرسوده شوند، چه بر سر جامعه خواهد آمد؟

و در یک پرسش خودمانی‌تر؛ به فکر آبروی شخصی خودمان در برابر دیگران هستیم یا آبروی دین؟ آیا جای این دغدغه خالی نیست که در شرایط فعلی کدام رفتار به حفظ آبروی دین کمک بیشتری می‌کند؟ مسلّماً رفتارهای عقلانی در دراز مدت به حفظ آبروی دین کمک بیشتری خواهد کرد. چه راهی بهتر از مقابله مؤثر با کرونا برای آبروداری؟ نکند رفتارمان در عزاداری‌های محرم مثال افرادی باشد که با بسته شدن موقت حرم حضرت معصومه (س) در یک حرکت هیجانی، میله‌های ضریح را لیسیدند و فردای آن روز ابراز ندامت کردند!؟

حتّی لازم است یک گام عقب‌تر بگذاریم و از خود بپرسیم که آیا هم‌پای توجه به ظاهر، به باطن هم توجه کرده‌ایم؟ پوستة زیبای بی‌مغز را چه کسی می‌پسندد؟

مسئولیت‌پذیری افراطی و بدفهمی مسئولیت

مسئولیت‌پذیری افراطی یعنی مسئولیت قائل شدن برای خود در برابر چیزهایی که خارج از کنترل فرد است و وسواس شدید نسبت به احساس مسئولیت در برابر آن.
1400 سال پیش، محمد مصطفی (ص)، پیام‌آور اسلام در شبه‌جزیره عربستان بود و خدای او این آئین را طی این همه سال حفظ کرد. «أنا رَبُّ الإبل و إنَّ لِلْبَیت ربّ سَیُمنِعِه» گفته عبدالمطلب است به اَبرهه، و به نظر نگارنده نشان‌دهنده عمق ایمان عبدالمطلب به توانایی صاحبِ خانه.

امام حسین (ع) سال 61 ﻫ.ق. در کربلا به شهادت رسیدند. اکنون 1441 ﻫ.ق. است. اراده‌ای که این حماسه را طی 1380 سال زنده نگه داشته است، همچنان پابرجاست. خودبزرگ‌بینی است و نشانة بی‌ایمانی به قدرت لایزال الهی، اگر لحظه‌ای فکر کنیم که با عدم برگزاری اجتماعات اباعبدالله‌الحسین (ع) – آن‌هم با هدف مهار پاندمی کرونا و به مدت محدود- نام و یاد حسین (ع) زنده نخواهد ماند. چه بسا عزاداری‌های فردی و خانوادگی،‌ به‌دور از هیاهوی جمعی، در وصل لحظه‌ای بیشتر به‌کار آید!

البته ممکن است بتوان اصرار گروهی از دین‌داران به برگزاری اجتماعات مذهبی در ایّام محرم را به‌جای مسئولیت‌پذیری افراطی،‌ بدفهمی مسئولیت نیز قلمداد کرد.

به‌شیوه مشابه برخی از دین‌داران از فرط علاقه به روزه‌داری نمی‌توانند دستور الهی را مبنی بر حرام بودن روزه برای کسی که روزه برای او ضرر دارد، رعایت کنند و علیرغم پیامدهایی که ممکن است روزه بر وخامت بیماری جسمی آنها داشته باشد، باز هم روزه می‌گیرند و این امر را خلاف دستور الهی هم قلمداد نمی‌کنند! دقیقاً در همه‌گیری کرونا نیز نگرانی از به‌خطر اُفتادن جانِ انسان‌ها است که به توصیه‌هایی مبنی بر عدم برگزاری اجتماعات مذهبی می‌انجامد. در جایی که حفظ سلامت و جان خود، روزة واجب را غیرواجب و بلکه حرام می‌گرداند، لزوم حفظ سلامت و جانِ دیگران چه تکلیفی در برابر ما برای عزاداری قرار می‌دهد؟ آیا جز این است که وظیفه مؤمن و محبّ اهل بیت (ع) عمل به تکلیف الهی است؟ تکلیف الهی نیز برحسب موقعیت متفاوت است، چه برای امام حسین (ع) جهاد تکلیف بود و بر امام حسن (ع) صلح. مهم بندگی است در برابر دستور حق‌تعالی وگرنه که عمل مطابق میل فردی و خواست دل، پیروی از هوای نفس است!

 تفکر صفر یا صد؛ سیاه یا سفید؛ همه یا هیچ

تفکر دومقوله‌ای که بیشتر با اسامی بالا شناخته شده است، یعنی تفکر در یکی از دو قطب افراطی.

در نقاط مختلف کشور مناسک متفاوتی را به مناسبت عزاداری اباعبدالحسین (ع) می‌بینیم. تصور اینکه عزاداری فقط به یک شکل و شمایل، و آن هم به‌صورت جمعی امکان‌پذیر است و در غیر این‌صورت، عزاداری، عزاداری نیست، تفکری است از همین نوع. اگر نتوانیم برای یک مسأله، راه‌حل‌های ممکن را ببینیم و در هر موقعیتی همه جوانب ممکن را بررسی کنیم، فرصت‌های زیادی را در زندگی از دست خواهیم داد. تفکر دومقوله‌ای مانع از آن می‌شود که زاویه‌های دید گوناگون تجربه شود؛ می‌توان با خود فکر کرد که امسال به‌جای برگزاری تجمعات عزاداری چه کارهای دیگری قابل انجام است؟ به جای پخت و پخش غذای نذری – که احتمال شیوع کرونا را افزایش می‌دهد- چه کار دیگری می‌توان انجام داد؟

این نوع نگاه منعطف مطمئناً پیامدهای مثبت بیشتری دارد. اگرچه در دوران معمولِ زندگی اقامه کردن جمعی عذای امام (ع) بهتر است، ولی مثلاً زنده نگه داشتن یاد ایشان در دوران کرونا با خشکه کردن نذری‌ها عقلانی‌تر به‌نظر می‌رسد؛‌ خشک بخشیدن نذورات محرم، علاوه بر آنکه از شیوع کرونا می‌کاهد، می‌تواند قوت بسیاری از خانواده‌های نیازمند را تا مدت‌ها در این همه‌گیری کرونا تأمین نماید؛ در این‌صورت نه تنها ده روز ابتدایی محرم، بلکه مدت‌ها و ان‌شاءالله تا محرم سال بعد، یاد ایشان پررنگ‌تر از قبل در خاطرها خواهد ماند.