“قاچاق مواد مخدر و اعتیاد؛ بحران اجتماعی و تهدیدی علیه امنیت ملی”

“قاچاق مواد مخدر و اعتیاد؛ بحران اجتماعی و تهدیدی علیه امنیت ملی” عنوان نشستی است که با حضور علی هاشمی در مؤسسه رحمان برگزار شد.

ممكن است عنوان بحث کمی سنگين به نظر برسد، در ارتباط با مواد مخدر می‌توان اين مثال را ذكر كرد كه اعتیاد و قاچاق مواد مخدر مانند كوه يخی است كه در نگاه اول و با ديدن معتادين فقط چهار، پنج درصد بالای كوه يخ ديده می‌شود و بخش اعظم اين كوه از ديد پنهان است. در اين بحث برخی از لايه‌های پنهان اين كوه يخ را با هم مرور می‌كنيم.

بخش اول: کاهش عرضه و تقاضا برای مواد مخدر

برای کاهش مصرف مواد مخدر دو فرایند کاهش عرضه‌ی مواد مخدر و کاهش فرایند تقاضای مواد مخدر را می‌توان در نظر گرفت، که به صورت جداگانه به هر یک از این مورد پرداخته می‌شود.

فرآیندهای جامع کاهش عرضه­‌ی مواد مخدر به صورت نمادین در شکل 1 نمایش داده شده است. این فرایندها شامل موارد زیر است: کاهش تولید در افغانستان، تقویت مرز و مقابله با ورود مواد مخدر، همکاری‌های منطقه‌ای، تعقیب و انهدام باندها و توزیع‌کنندگان خرد مواد مخدر.

كاهش عرضه‌ی مواد مخدر بدين معنی است كه سدی ایجاد کنیم تا مواد مخدر كمتر وارد كشور شود.

هدف از فرایند کاهش تقاضا محدود و کوچک‌سازی گروه معتادان، قطع رابطه‌‌ی معتاد با قاچاقچی و کاهش آسیب‌های فردی و اجتماعی است. این فرایند شامل سه جزء پیشگیری، درمان و کاهش آسیب‌ است. اقدامات پیشگیرانه شامل تمامی مواردی است که به نحوی سبب می‌شود افراد کمتری به سوی مصرف مواد مخدر کشیده شوند. در این مورد جامعه‌ی هدف در برگیرنده‌ی تمامی افراد جامعه است. فعالیت‌های کاهش آسیب‌ بر روی معتادان، خانواده و جامعه‌ی بیرونی کار می‌کند و هدف آن پیش‌گیری از بروز مشکلات جدید، علاوه بر مشکل ایجاد شده‌ی اعتیاد است. مثالی از این نوع توزیع سرنگ میان معتادان پرخطر به منظور جلوگیری از بروز ایدز و هپاتیت است. سومین نوع فعالیت در این حیطه به درمان، بازتوانی و حمایت اجتماعی معتادان می‌پردازد. در این جا هدف این است که فرد اعتیاد خود را ترک نماید و با فراهم آوردن شرایط مناسب اجتماعی و حمایتی پس از ترک، بار دیگر به سوی مصرف مواد مخدر کشیده نشود. این فرایندها در شکل 2 نمایش داده شده است.

علل بروز سوء مصرف مواد مخدر و جرایم مربوط به آن را می‌توان به سه سطح خرد، میانه و کلان تقسیم نمود. سطح خرد شامل علل فردی (فیزیکی، روانی، رفتاری و ژنتیکی) است. سطح میانه شامل نهاد اجتماعی از قبیل خانواده و مدرسه و محیط‌های اجتماعی از قبیل محل کار و محل سکونت است. سطح کلان نیز در برگیرنده‌ی علل مؤثر ساختاری است. این عوامل در نمودار 1 نشان داده شده است.

بخش دوم: اهمیت و ضرورت کاهش مصرف و قاچاق مواد مخدر (ابعاد مسأله)

این مسأله از ابعاد سیاسی- مدیریتی، بین‌المللی، اقتصادی، اجتماعی، منطقه‌ای (افغانستان) و امنیتی- انتظامی- نظامی دارای اهمیت است که هر یک از ابعاد به طور جداگانه مورد بررسی قرار می‌گیرد.

1. بعد اجتماعی

در بعد اجتماعی مسأله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. آمار مصرف‌کنندگان در مقاطع مختلف:

• آمار مصرف‌کنندگان در سال 1334 – 5/1 میلیون نفر ( قطعی و تفننی )
• آمار مصرف‌کنندگان در سال 1356 – 5/2 تا 3میلیون نفر ( قطعی و تفننی )
• آمار مصرف‌کنندگان در سال 1366 – 2 میلیون نفر ( قطعی و تفننی )
• طبق آخرین برآورد ( سال 83 )000/761/3نفر شامل:

* وابسته شدید 000/157/1 نفر

* سوء مصرف      000/390/1 نفر

* مصرف تفننی 000/214/1نفر

• آمار مصرف‌کنندگان در سال 1385 – 2 میلیون نفر

لازم به توضیح می‌­باشد که بنا به دلایل مختلف هیچ گاه آمار دقیق علمی از تعداد مصرف‌کننده‌ها ارائه نشده است.

1. دستگیرشده‌ها:

از حدود 11 میلیون نفر افراد دستگیر شده در بعد از انقلاب ( 58 تا 86 ) 5/4 ميلیون نفر به طور مسقتیم و 5/1 میلیون نفر بطور غيرمستقیم در رابطه با جرائم مواد مخدر دستگیر شدند. (در سال 59 به ازای هر صد هزار نفر 6 نفر زندانی داشتیم که در سال 85  این آمار به 23 نفر افزایش یافته است).

1. عامل 15 درصد از تصادفات و خسارات رانندگی
2. روند تغییر الگوی مصرف از مواد مخدر طبیعی به مواد مخدر صنعتی و شیمیائی و از کم خطر به پر خطر، در نتیجه درگیری بیشتر نسل جوان. طبق آمار از سال 1380 تا 84 حدود 17 يا 18 درصد معتادين هروئين مصرف می‌كردند، اين در حالی است كه در سال 87 مصرف هروئین و مشتقات آن (کراک، شیشه…) به 42% افزایش یافت.

5- تلفیق جرائم سود مصرف مواد مخدر با جرائم مصرف الکل و سکس.

6- مبتلایان به ایدز HIV (85-1365)

تخمین زده می‌شود که حدود  100 هزار نفر آلوده به ویروس ایدز وجود داشته باشد، تعداد 14.544 نفر (با احتساب 1828 نفر فوت‌شده‌) شناخته شده‌اند. توضیح این که 66 درصد از مبتلایان به ایدز و HIV از طریق سرنگ آلوده (معتادین تزریقی) مبتلا شده‌اند.

ویژگی‌های مهم معتادان

1) بررسی جامعه آماری مربوط به 223.452 نفر از خود معرف‌ها طی سال‌های 1375 تا 1382 نشان داد به لحاظ جمعیت‌شناختی 96 درصد آن‌ها مرد و 4 درصد زن، 6 درصد کارمند، 30 درصد بیکار، 4 درصد خانه‌دار و 60 درصد شغل آزاد دارند. از نظر نوع مواد مصرفی 69 درصد تریاک، 24 درصد هروئین و 7 درصد حشیش مصرف می‌کنند. قابل توجه این که از 24 درصد افراد مصرف کننده‌ی هروئین، 20 درصد تزریق می‌کنند. به لحاظ شیوه‌ی مصرف نیز 55 درصد از راه تدخین، 28 درصد تزریق  و 8 درصد به صورت تلفیقی مواد مخدر مصرف می‌کنند.‌

 پراکندگی جغرافیائی 500 هزار زندانی موارد مخدر (طی سال‌های 1384 و 1385) به این شرح است:

سطح یک: تهران (22 درصد)، خراسان رضوی (16 درصد).

سطح دو: فارس (6 درصد)، اصفهان (6 درصد)، خوزستان (5 درصد)، گیلان (4 درصد)، کرمانشاه (4 درصد)

سطح سه: کرمان، مرکزی و قزوین هر یک 3 درصد، همدان، مازندران، آذربایجان شرقی، لرستان، سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی، گلستان، قم و هرمزگان هریک 2 درصد.

سطح چهار: یزد، کردستان، خراسان جنوبی، اردبیل، سمنان، زنجان، خراسان شمالی، ایلام، بوشهر، چهارمحال بختیاری و کهکیلویه و بویراحمد هر یک 1 درصد.

 

1. بعد اقتصادی
2. هزینه‌ی سوء مصرف در ایران در سال 1383  ده هزار میلیارد تومان بوده است که از این مبلغ 43 درصد هزینه‌ی مصرف کنندگان و 57 درصد هزینه‌ی دولت و جامعه بوده است.
3. در صورت ثبات نرخ رشد، هزینه در سال 1393 به 17385 میلیارد تومان افزایش می‌یابد (تورم و سایر متغیرها صفر فرض شده است).
4. قیمت فروش مواد مخدر در جدول یک آمده است (هر کیلو به هزار تومان). همان‌طور که مشاهده می‌شود قیمت تریاک و حشیش طی سال‌های 1368 الی 1385 حدود 4 برابر و قیمت هروئین و مرفین حدود 7 تا 8 برابر شده است.
5. قیمت خرده فروشی مواد در سال 1385

هر مثقال تریاک 4800 تومان، هر گرم حشیش 580 تومان، یک بسته 5 سانتی هروئین 840 تومان

1. بعد سیاسی- مدیریتی
2. بی‌اعتمادی نخبگان و مردم به کارآمدی بروکراسی و نظام حاکمیت (با توجه به نگرانی و احساس ناامنی 85 درصد مردم از روند رو به رشد این پدیده).
3. نهادینه شدن این باور در ذهنیت مردم که نظام توان حلاین مشکل را ندارد.
4. فشارهای سیاسی خارجی بر کشور (INCB و UNODC…)
5. بعد امنیتی- انتظامی و نظامی
6. کشفیات مواد مخدر: 3589 تن ( شامل: هروئین 76809 کیلو، مرفین228980 کیلو، تریاک 2551 تن، حشیش 5/601 تن، متفرقه 5/86 تن، امحاء شده 44 تن).
7. کل دستگیری ناشی از جرایم مواد مخدر از سال 1358 تا 1386 حدود 5/4میلیون نفر
8. کشفیات ترانزیتی (مرفین، هروئین، ‌حشیش) 40 درصد از کل کشفیات معادل تریاک
9. باندهای متلاشی شده 19739 باند (1385-1368)
10. تعداد ضبط سلاح از باندها 21698 قبضه (1385-1368)
11. توقیف خودرو 54166 دستگاه (1385-1368)
12. کشته شدن اشرار 5770 نفر (1385-1368)
13. شهداء 3557 نفر (1385-1368)
14. گروگانگیری 10947 (1385-1370)
15. فعالیت حداقل یک میلیون نفر در شبکه توزیع داخلی، این در حالی است که طبق اسناد ساواک در سال 1355 حداقل 200 هزار نفر در شبکه توزیع داخلی فعال بودند.

 

1. بعد بین‌المللی
2. سوء مصرف مواد مخدر یکی از چهار مسأله اصلی تهدید جامعه بشری است.(سلاح‌های اتمی/ آلودگی محیط‌زیست/ فقر و فاصله طبقاتی از دیگر مسائل اصلی تهدیدکننده هستند).
3. تعداد مصرف‌کنندگان در جهان در سال 1386 عبارت است از 215 میلیون نفر به ترتیب برای حشیش/ ماریجوانا/ آمفتامین‌ها/ تریاک/ کوکائین/ هروئین
4. فعالیت‌ حداقل 15 میلیون نفر در شبکه قاچاق توزیع
5. یکی از چهار عامل اصلی چرخش اقتصادی در جهان (در کنار صنعت اسلحه- نفت و توریسم) با چرخش مالی 1500میلیارد و سود 500 میلیارد دلاری (برای نمونه یک گرم هروئین یک دلاری در افغانستان، در اروپا تا 100 الی 120 دلار به فروش می‌رسد).
6. اهداف سیاسی و تروریستی ناشی از پولشوئی (تجارت مواد مخدر)
7. از جمله جرائم سازمان یافته طبق اسناد UN
8. روند جهانی شدن و مسأله تأٌثیرگذاری‌ها و تأثیرپذیری‌ها
9. مسأله ایدز در جهان:
10. آمار مبتلایان به ایدز و  HIVدر سال 2003، 68 میلیون نفر
11. معتادین تزریقی در آسیا (27کشور) 2 درصد کل جمعیت (طبق اعلام SUNAIDS سالانه 8/5 درصد  رشد دارد). برای نمونه رشد ایدز در روسیه  طبق نظر مسئولین نظامی آن کشور به تهدید امنیتی تبدیل شده است (از سال 99 تا 2003 تا 5 برابر افزایش یافته است).

برآوردهای آماری و تحلیلی از وضعیت جهانی مواد مخدر طی سال‌های 2001 تا 2003 در جدول 2 آمده است. مطابق این جدول:

1. تعداد کل مصرف‌کنندگان مواد مخدر و داروهای روان‌گردان در جهان حدود 185 میلیون نفر یا 3 درصد از جمعیت جهان یا 7/4 درصد جمعیت 15 تا 64 سال برآورد می‌شوند.
2. بر اساس این برآورد،‌ حشیش پرمصرف‌ترین ماده‌ی روان‌گردان جهان است، که نزدیک به 150 میلیون نفر مصرف کننده دارد.
3. مصرف آمفتاین (محرک) با 30 میلیون نفر مصرف کننده، مصرف کوکائین با 13 میلیون نفر و مواد مخدر (هروئین، تریاک و مواد ترکیبی) با 15 میلیون نفر که در این میان 9 نفر مصرف‌کننده‌ی هروئین هستند، به ترتیب اولویت‌های بعدی مصرف مواد را تشکیل می‌دهد.
4. نرخ شیوع مصرف دخانیات در جهان 30 درصد کل جمعیت و ده‌ برابر نرخ مصرف مواد مخدر و داروهای روان‌گردان است.
5. بیش از 90 درصد خشخاش غیرقانونی جهان در 3 کشور افغانستان، میانمار و لائوس کشت می‌شود.

 

جدول 2. برآورد میزان سوء مصرف (همه‌گیری سالانه) طی سال‌های 2003- 2001 میلادی

	کلیه‌‌ی مواد	حشیش	محرک‌ها		کوکائین	مواد افیونی	هروئین
			آمفتامین	اکستازی
میلیون نفر	185	146/2	29/6	8/3	13/3	15/2	9/2
درصد جمعیت جهان	3	2/3	0/5	0/1	0/2	0/2	0/15
درصد جمعیت 15 تا 64 سال	4/7	3/7	0/7	0/2	0/3	0/4	0/23

* همه‌گیری سالانه، معیارها تعداد یا درصد افرادی است که حداقل 1 مرتبه طی 12ماه پیش از انجام ارزیابی یک ماده مخدر مصرف کرده‌اند.

 

1. 6. ابعاد مسأله در افغانستان
2. تولید تریاک در سال 1359: 270تن
3. تولید تریاک در سال 1385 (2007 میلادی): 8500تن
4. کل تولید از سال 1986 تا سال 2007: 61500تن
5. دلایل افزایش تولید و قاچاق مواد مخدر در افغانستان عبارت است از:

• حضور دولت اشغالگر آمریکا، عدم ثبات امنیتی و و ابستگی دولت
• قرار گرفتن در مجاورت کانون هلال طلایی
• گره خوردن اقتصاد کشور با تجارت مواد مخدر با توجه به جدی بودن تقاضا در جهان
• برخورد انفعالی دولت افغانستان با کشت خشخاش
• تأمین منابع مالی دولت از اقتصاد مواد مخدر با توجه به علمی شدن کمک‌های غربی‌ها
• پیش خرید تریاک توسط تجار مواد مخدر از قبائل و کشاورزان

 

بخش سوم: استراتژی‌های ایران بعد از انقلاب

مرحله اول (67-1357):

ممنوعیت کشت خشخاش- جرم‌انگاری اعتیاد- اعمال قوانین شدید کیفری

مرحله دوم ( 86- 1367):

نگرش سیستمی (تشکیل ستاد)- تشدید قوانین بر علیه قاچاقچیان- توسعه تعاملات بین‌المللی- توجه ویژه به درمان معتادین

مرحله سوم (1381 تا کنون)

تغییر نگرش از مقابله با عرضه به کاهش تقاضا (با اولویت پیشگیری درمان) اصلاح نگرش از جنایی و کیفری به پیشگیری و درمان- ایجاد پشتوانه‌های علمی، نظری و پژوهشی

 

ابعاد سیاست‌های کلی مبارزه با مواد مخدر

• مبارزه فراگیر و قاطع علیه کلیه فعالیتها و اقدامات غیر قانونی
• تقویت و توسعه امکانات (اطلاعاتی، نظامی، انتظامی و قضایی)
• توسعه و مکانیزه کردن سامانه‌های کنترلی و تمرکز اطلاعات
• راهکارهای پیشگیرانه در همه حوزه‌ها (امکانات دولتی و غیر دولتی)
• جرم انکاری مواد مخدر جز در موارد علمی، پزشکی و امور درمان
• گسترش امور درمان و بازتوانی
• حمایت‌های اجتماعی و حقوقی پس از درمان
• ارتقاء و تقویت دیپلماسی منطقه‌ای و جهانی
• مشارکت جدی مردم و خانوده‌ها در همه حوزه‌ها
• توسعه و ارتقاء مطالعات و پژوهش بنیادی و کاربردی
• اصلاح ساختار مدیریت مبارزه با مواد مخدر

 

سیاست‌های کلی مبارزه با مواد مخدر

1. مبارزه فراگیر و قاطع علیه کلیه فعالیتها و اقدامات غیرقانونی مرتبط با مواد مخدر و روان گردان و پیش سازهای آنها از قبیل کشت، تولید، ورود، صدور، نگهداری و عرضه مواد.
2. تقویت، توسعه،‌تجهیز و استفاده فراگیر از امکانات اطلاعاتی، انتظامی، و قضائی برای شناسایی و تعقیب و انهدام شبکه‌ها و مقابله با عوامل اصلی داخلی مرتبط با مواد مخدر و روان گردان و پیش‌سازهای آنها.
3. تقویت و تجهیز و توسعه یگان‌ها و مکانیز کردن سامانه‌های کنترلی و تمرکز اطلاعات به منظور کنترل مرزها و مبادی ورودی کشور و جلوگیری از اقدامات غیر قانونی مرتبط با مواد مخدر، وران گردان و پیش سازهای آنها و تقویت ساختار تخصصی مباررزه به با مواد مخدر در نیروی انتظامی و سایر دستگاه‌های ذی‌ربط.
4. اتخاذ راهکارهای پیشگیرانه در مقابله با تهدیدات و آسیب‌های ناشی از مواد مخدر و روان گردان بابهره‌گیری از امکانات دولتی و غیر دولتی با تأکید بر تقویت باورها ی دینی مردم و اقدامات فرهنگی، هنری، ورزشی، و تبلیغاتی در محیط خانواده، کار، آموزش و تربیت و مراکزفرهنگی و عمومی
5. جرم‌انگاری مصرف موواد مخدر و روان گردان و پیش‌سازهای آنها جزء در موارد علمی، پزشکی، صنعتی و برنامه‌های مصوب در مان و کاهش آسیب.
6. ایجاد و گسترش امکانات عمومی تشخیص، درمان، بازتوانی و اتخاذ تدابیر علمی جامع و فراگیر با هدف:

o درمان و بازتوانی مصرف کنندگان

o کاهش آسیب‌ها

o جلوگیری از تغییر الگوی مصرف از مواد کم خطر به مواد پرخطر

1. اتخاذتدابیر  لازم برای حمایتهای اجتماعی پس از درمان مبتلایان به مواد مخدر و انواع روان‌گردان در مزینه‌ اشتغال، اوقات فراغت، ارائه خدمات مشاوره و پزشکی، و حمایتهای حقوقی و اجتماعی برای افراد بازتوانی شده و خانواده‌های آنها.
2. تقویت و ارتقاء دیپلماسی منطقه‌ای و جهانی مرتبط با مواد مخدر و روان گردان جهت:

o هدفمند کردن مناسبات

o مشارکت فعال در تصمیم‌گیری‌ها

1. اتخاذ تدابیر لازم برای حضور و مشارکت جدی مردم و خانواده‌ها در زمینه‌ پیشگیری، کاهش آسیب‌ و درمان معتادان.
2. توسعه مطالعات و پژویش‌های بنیادی، کابردی و توسعه‌ای در امر مبارزه با مواد مخدر و روان گردان و پیشگیری و درمان معتادان با تکیه بر دانش روز دنیا و استفاده از ظرفیت‌های علمی و تخصصی ذی‌ربط در کشور.
3. ارتقاء و اصلاح ساختار مدیریت مبارزه با مواد مخدر و روان گردان به منظور تحقق سیاست‌های کلی نظام و سرعت بخشیدن به فعالیتها و هماهنگی دراتخاذ سیاست‌های عملیاتی و کلیه اقدامات اجرایی و قضائی و حقوقی.

 

بخش چهارم: مراحل و ابعاد پیشگیری

1) ابتدائی

   هدف: جلوگیری از عوامل موجده

• پیشگیری الگوهای اقتصادی – اجتماعی –فرهنگی … که موجب گرایش به اعتیاد می‌شوند.

2) اولیه

   هدف: جلوگیری از مصرف ( اعم از آزمایشی/ تفریحی )

• ایجاد نگرش منفی معتادین
• تقویت مهارتهای شناختی برای تشخیص موقعیت‌های خطرناک
• تقویت مهارتهای اجتماعی برای مقاومت در برابر فشارهای همسالان برای مصرف
• تقویت عوامل محافظت کننده ( عزت نفس –توانائی تصمیم‌گیری و حل مشکلات فردی و …)

3) ثانویه

هدف: درمان به موقع و جلوگیری از عود

• مداخله سریع برای جلوگیری از مصرف مجدد
• ترک اعتیاد و جلوگیری از گسترش به مواد پرخطر

4) ثالثیه

هدف: کاهش آسیب‌/ بازتوانی

• بازتوانی روانی و جسمانی و جلوگیری از بروز عوارض بهداشتی- اجتماعی- اقتصادی ….
• کمک به معتادان برای حل مشکلات جسمی، روحی، اشتغال، خانوادگی و …

در پایان نشست “قاچاق مواد مخدر و اعتیاد؛ بحران اجتماعی و تهدیدی علیه امنیت ملی” معتمدی به مستندات در این زمینه پرداخت:

بخش پنجم: مستندات

دیدگاه رهبری

رؤسای محترم قوای سه‌گانه جمهوری اسلامی ایران دامت توفیقاته

با سلام و تحیت سیاستهای کلی در باب مواد مخدر نهائی و ابلاغ گردید ولی این نگرانی همچنان باقی است که دست‌اندرکاران، بلای بزرگ و تهدید عظیمی را که از این سو متوجه کشور است بدرستی برآورد نکنند و باز هم مشکلات بر روی هم  متراکم شود. لذا از آقایان محترم انتظار میرود که هر کدام سهم دستگاه خود در اجرائی کردن این سیاستها را با سرعت و قاطعیت و بدون فوت وقت به مرحله عمل رسانند.

والسلام علیکم

سید علی خامنه‌ای

10/7/85

دیدگاه و تأکید امام ^(ره)

•  نجات معتاد نجات یک فرد نیست نجات جامعه است… نجات اسلام است… (سال 1358)
•  تأکید ویژه امام^(ره) به سران قوا در حل معظل مواد مخدر با اولویت یک، پس از ختم جنگ ( سال 1367)

 

فتوای امام^(ره):

• در پاسخ به سؤال در خصوص کشت خشخاش:

اعتیاد به تریاک جایز نیست و معتاد در صورت عدم لزوم ضرر، باید آنرا ترک کند و خرید و فروش یا کشت منوط است به مقررات دولت اسلامی و تخلف جایز نیست.

فتوای رهبری:

• آیا مصرف مواد مخدر در معالجات دردها مطلقاً اشکال ندارد یا فقط در صورت انحصار به درمان آنها؟

اگر به تجویز پزشک معالج متخصص باشد مانع ندارد.

• در خصوص زراعت و کشت و پرورش گیاهان از قبیل خشخاش، شاهدانه و …

اگر برای استفاده‌های طبی حلال باشد مانع ندارد.