نشست “امام علی، حکمرانی و بحران‌های اجتماعی”برگزار شد

سیزدهمین نشست سالانه مؤسسه رحمان به دلیل شرایط موجود، به صورت مجازی برگزار شد. از جمله برنامه های این نشست، سخنرانی حجت‌الاسلام دکتر داوود فیرحی بود که به صورت پخش زنده با عنوان “امام علی، حکمرانی و بحران‌های اجتماعی” روز دوشنبه 22 اردیبهشت در صفحه اینستاگرام موسسه رحمان پخش شد

به نظر می‌رسد چهره جهان تغییر می‌کند، ولی انسان‌ها همان هستند که بودند. توصیه‌های امام علی (ع) در مواجهه با بحران‌ها، ویژگی‌های خاصی دارد که به اختصار بیان می‌شود. بحث در دو قسمت تنظیم شده است، ابتدا هستی‌شناسی بحران و سپس وظایف حکومت‌ها در دوره‌های بحران.

هستی‌شناسی بحران
در ادبیات امام علی (ع) و ادبیات امروز جهان، مفهوم هستی‌شناسی بحران مهم است؛ بحران با هستی جامعه سرشته است و نمی‌توان جامعه‌ای را یافت که با بحران مواجه نباشد. در حکمت 93 امام علی (ع) می‌فرمایند: هیچ‌گاه از خدا نخواهید ما را از بحران دور بدار. چون جامعه یا انسانی نیست که به بحران مبتلا نشده باشد. باید بخواهیم جامعه در اثر ابتلا به بحران، دچار سرگشتگی و آشوب بیشتر نشود.
بحران در ادبیات امام علی (ع) با واژه فتنه شناخته می‌شود و فتنه دوپهلو است؛‌ هم آسیب و خطر را در درون خود دارد و هم بیداری و هشیاری را. هم خطر را همراه دارد و هم فرصت را. در ترجمه‌های مختلفی که از بحران در زبان‌های مختلف می‌شود نیز می‌توان این دوپهلویی را ردیابی کرد.
در ادبیات امروز، بحران حادثه‌ای ناگهانی است که به وضعیتی ناپایدار می‌انجامد و بنابراین به‌دلیل ناگهانی بودن، قابل پیش‌بینی نیست. تعبیر امام علی (ع) از بحران چنین است: بحران‌ها وقتی روی می‌آورند، انسان‌ها را گیج می‌کنند و وقتی روی برمی‌گردانند، تازه سبب بیداری می‌شوند. بحران‌ها با اینکه هشیاری با خود می‌آورند، ابتدا باعث خوف می‌شوند.
در بحران‌ها معمولاض دو نهاد مذهب و دولت با مشکل مواجه می‌شوند. ایمان مردم ممکن است به‌طور موقت سست شود و رعایت قوانین نیز مجدداً نادیده گرفته شود. بنابراین طبیعی است میزان افسردگی در این دوران بالا رود.
بحران‌ها معمولاً به نقطه عطف تبدیل می‌شوند و انسان‌ها دوران زندگی خود را به قبل و بعد از بحران تقسیم می‌کنند.
در خطبه 151 چنین تعابیری به‌کار می‌رود: فتنه در تاریکی غبارآلود می‌آید. شبهه و انحراف درست می‌کند، باطنش پنهان است و ظاهرش گیج‌کننده است. بحران در تعبیر حضرت به چشم شیطان یا گاز گرفتن سگ هار تشبیه شده است. آثار فتنه به آثار برخورد سنگ با جایی تشبیه شده است؛ اثرات آن پابرجا باقی می‌ماند.
این تعابیر را هم‌اکنون می‌توانیم در بحران کرونا نیز مشاهده کنیم.

وظایف حکومت‌ها در دوران بحران
از کلام امام علی (ع) می‌توان چهار وظیفه را برای حکومت در دوران بحران استخراج کرد:
1- آگاهی‌بخشی
وظیفه حکومت است که مردم را نسبت به گذرا بودن این دوران آگاه سازد. انسان فراموشکار است و تاریخچه خود را فراموش می‌کند، بر این اساس فکر می‌کند که بحرانی که با آن مواجه است، سخت‌ترین بحرانی است که بشر تا کنون با آن مواجه بوده است. این آگاهی بخشی برای حفظ آرامش تمامی مردم ضروری است.
2- تلاش برای حفظ زندگی مردم گرفتار
افرادی که توانایی بالایی برای مواجه با بحران ندارند،‌ باید مورد توجه خاص حکومت قرار گیرند. نگرانی‌های دارویی و غذایی و بهداشتی باید به حداقل برسد.
3- تلاش برای ختم قطعی بحران
از خطبه 228 می‌توان برداشت کرد که حکومت‌ها و دولت‌ها نباید به گونه‌ای مدیریت کنند که بحران به بعد از خودشان منتقل شود. باید برای خاتمه قطعی بحران تلاش کنند، نه اینکه مرهم موقتی بگذارند، ولی ریشه بحران همچنان پابرجا باشد.
4- ارزیابی و هشیاری برای آینده
حکومت باید به این فکر کند که اگر شهر مجدداً گرفتار بحران شد، چه باید کرد؟ باید برای آینده راه‌حل داشته باشد. با علم به اینکه بحران‌ها هر از چند گاهی بروز می‌کنند، مسائل به‌گونه‌ای تدبیر شود که پیامدهای سوء کمینه گردد و همان بحران‌ها در آینده تکرار نشوند.
با توجه به نامه 53 می‌توان گفت که سیاست‌گذاری‌های عمومی دولت‌ها در بحران‌ها باید معطوف به طبقات پایین جامعه باشد. چهار حوزه‌ای که باید در بحران‌ها مورد توجه قرار گیرند، از نظر امام علی (ع) عبارتند از: بهداشت، فقر، درمان، و آموزش‌های ضروری (مبارزه با جهل و بیسوادی). البته به نظم هم اشاره می‌شود که می‌توان آن را به همان حیطه آموزش مربوط دانست.
در مورد دو رویکرد دولتی‌سازی و خصوصی‌سازی، به نظر می‌رسد نه دولتی‌سازی صرف و نه خصوصی‌سازی صرف نمی‌تواند در بحران‌ها موفق باشد.
از مجموعه ادبیات حضرت امیر (ع) نیز برداشت می‌شود که ایشان در مورد مسائل پایه مانند بهداشت و معیشت توصیه کرده‌اند که امور به‌گونه‌ای تنظیم شود که در این امور ثروتمندان مهمانِ فقیران باشند.
در بسیاری از امور، مانند صنعت هواپیماسازی، کشاورزی، ساخت و ساز و… دولت نباید به‌صورت مداوم حضور داشته باشد، صرفاً باید استارتر باشد. ولی در مسائل پایه، مانند بهداشت عمومی، معیشت و آموزش ابتدایی، سیاست‌گذاری باید به‌گونه‌ای باشد که همه مردم از وضعیت یکسانی برخوردار باشند. مثلا بهداشت و بیمه سلامت در حدی تأمین باشد که انگار همه مردم فقیر هستند، در مورد معیشت و بحث نان، سیاست‌گذاری به گونه‌ای باشد که گو همه به نان شب محتاجند. این خدمات آنقدر ارزان شود که در این زمینه‌ها، ثروتمندان از قبل فقرا به نوایی برسند، ثروتمندان مهمان فقیران باشند، نه اینکه فقیران در این مسائلِ پایه محتاج باشند.
————————————————————
پرسش و پاسخ:
 پرسش: همان‌طور که بیان کردید، در بحران‌های اجتماعی یکی از مسائلی که ضربه می‌خورد، اعتماد در رابطه مردم- دولت است. برای حفظ اعتماد چه می‌توان کرد؟
 پاسخ: بله، وقتی بحران‌ها رخ می‌دهند، تکیه‌گاه‌ها موقتاً می‌شکنند؛ دولت، نهادهای مدنی، رابطه خویشاوندی. از کلام حضرت برداشت می‌شود وظیفه دولت است که در این ایام با احسان، گره ترس و وحشت را باز نماید. از نامه 18 می‌توان در این زمینه بهره گرفت: بحرا‌ن‌ها آدم را عصبانی می‌کنند، ولی باید این فهم وجود داشته باشد که عصبانیت ناشی از وضعیت است، مربوط به خود افراد نیست.

 پرسش: در کلام حضرت امیر (ع)، نقش و مسئولیت نخبگان و آگاهان جامعه در رفع بحران‌ها و پیشگیری از آنها چیست؟
 پاسخ: می‌توان از نامه 53 برای پاسخ به این پرسش بهره گرفت: نخبگان رابط دولت و مردم هستند. بسیاری از امور به‌ویژه در عرصه فرهنگی بهتر است از زبان آگاهان و نخبگان مورد اعتماد مردم بیان شود. اینان می‌توانند مردم را متقاعد کنند. اگر حکومت بخواهد فقط با استفاده پلیس و قوه قضائیه و تکنوکراتی بحران‌ها را کنترل کند، به‌سرعت به سمت خشونت میل خواهد کرد. دولت در این شرایط باید به «میخ‌های جامعه» مراجعه کند. و این امر امکان‌پذیر نیست، مگراینکه در زمان نعمت، احترام آنان را نگه دارد تا در زمان بحران بتواند از وجود آنان بهره گیرد. حکومت باید در زمان نعمت، با کانون‌های فرهیختگی مرتبط باشد و رابطه‌ای نیکو داشته باشد. از این حیث می‌توان آن را در زمره وظیفه چهارم حکومت در مواجهه با بحران‌ها لحاظ کرد.