search
سبد خرید
محصول به سبد خرید شما افزوده شد.
می‌خواهم به رحمان کمک کنم

 نشست “تجربه طرح‌های توانمندسازی سکونت‌گاه‌های غیررسمی” سومین نشست از مجموعه نشست “اسکان غیررسمی؛ چالش‌ها و سیاست‌ها” با حضور اسماعیل شیعه برگزار شد.

از جمله دلایل اصلی که به ایجاد سکونت‌گاه‌های غیر رسمی در دنیا و از جمله ایران منجر می‌شود، بطور عمومی یکی مهاجرت‌هاست، بویژه مهاجرت اقشار محروم از نقاط مختلف به سوی مراکز متمرکزی که کار و سرمایه هست و از طرفی، توان اقتصادی آنها این اجازه را نمی‌دهد که به سکونت‌گاه‌های مناسب و قابل قبولی روی آورند. یعنی، عدم برابری اقتصادی آنها باعث می‌شود به سوی سکونت گاه‌های غیر رسمی بروند.
دلایل بعدی شامل، شکست قوانین و سیاست‌های مسکن در بسیاری از کشورها، نظام‌های تامین مسکن و قوانین و مقررات نارسای مسکن در تامین نیازهای مرتب است. سکونت گاه غیر رسمی، سکونت‌گاهی است که دارای سند مالکیت نیست، یکی از تعاریف عمده آن این است و از آن به‌عنوان اسکان نابسامان، اسکان خودانگیخته، اسکان غیرمتعارف هم نام می‌برند، البته با حاشیه‌نشینی هم تفاوت‌هایی دارد.
بطور کلی، امروزه فقط مهاجران نیستند که در اثر مهاجرت به ایجاد سکونت‌گاه‌‌های غیر رسمی می‌پردازند، بلکه خود شهرنشینان فقیر هم  به دلیل نامساعدت‌های اقتصادی به سوی این اماکن سوق داده می‌شوند. مشخصه‌های این سکونت گاه های غیررسمی به این قرار است: بطور عمده فاقد سند قانونی هستند؛ خدمات شهری ندارند؛ نقشه درست شهرسازی ندارند؛ تراکم جمعیتی در آنها بسیار بالاست؛ مسکن آنها از مصالح نامستحکم ساخته شده است؛ بهداشت در آنها محدود است؛ سطح درآمدشان پایین است؛ ساخت و سازهایشان خودرو و بصورت غیرقانونی است و اصولا استانداردی در ایجاد سکونت‌گاه‌هایشان وجود ندارد؛ سطح کاربری‌های زمین هایشان هم از نظر خدمات عمومی شهری بسیار پایین است و در نهایت به جایی سکونت‌گاه‌های غیر رسمی می‌گویند که با بقیه شهر سنخیت ندارد.
بطور کلی جمعیت ما در سال 1335، 19 میلیون نفر بوده و الان صحبت از حدود 80 میلیون نفر می‌شود. آمار سال 90، به 75 میلیون نفر جمعیت اشاره دارد. ضریب و نرخ شهر نشینی ما دقیقا حدود 48 میلیون نفر از جمعیت را شهرنشین و بقیه را روستا نشین می‌داند، به نسبت 75 میلیون نفر جمعیت. معمولا گرانی قیمت زمین، مصالح ساختمانی و اجاره بها در شهرهای ایران قبلا زیاد نبود ولی الان رشد پیدا کرده و جمعیت را بسوی اماکنی سوق داده که مساعدت چندانی ندارد،
اگر ما به تجربیات جهانی نگاهی بیاندازیم، در خیلی از کشورهای اروپایی که با صنعت رو در رو بودند، مثل انگلیس و آلمان و فرانسه، صاحبان کارخانجات را وادار می‌کردند که مسکن کارکنان خود را تامین کنند. این در مورد صنایع ما در برخی از شهرها اتفاق افتاد. مثل اراک یا فولاد شهر اصفهان، در بعضی از قسمت‌ها ما شهر صنعتی، شهر کارمندی و مانند آن را داشتیم یا در دوره‌های قبلش هم مثل آن را شرکت نفت داشت، سکونت‌گاه کارمندی و کارگری در اهواز و مانند آن.
در ایران و دوران بعد از انقلاب اسلامی، ما افزایش مهاجرت‌های شهری را به شدت در شهرها داشتیم. در کنار این، واگذاری زمین در شهرها را داشتیم. در عین حال از طریق تعاونی‌های مسکن برای نیازمندان مسکن اقدام به برنامه‌ریزی کردیم. البته همان طور که گفتم سابقه این را در برنامه‌های ایران و در دوران بعد از جنگ جهانی دوم داریم، البته رکود اقتصادی‌ ما در دوره جنگ جهانی اول شروع می‌شود و تا دهه 40 حداقل ادامه دارد، یعنی برشکستگی‌های پشت سر هم به‌ویژه در دوران پهلوی دوم در سال‌های 1320 تا 1330 همینطور ادامه داشته است. قانونی وجود داشته به‌نام ” قانون اصل 4 ترومن ” که به کشورهای آسیب دیده از جنگ کمک می‌کرده، برای بعضی بی خانمان‌ها مسکن ساخته، مثلا با کمک آنها بوده که لشکرآباد اهواز یا کوی کارگران اصفهان ساخته شد. طرح‌های زیادی هم در نقاط مختلف ایران به مرحله اجرا درآمده.
 بوشهر به‌عنوان نمونه‌ای از این سکونت‌گاه‌ها انتخاب شده، شرایط عمومی شهر بوشهر در سال 1305، 161 هزار نفر جمعیت داشته و اقتصاد بومی آن برمبنای صیادی بوده است، 87 درصد از مردم (90 درصد از مردان و 83 درصد از زنان ) باسواد بودند، 4 درصد از آنها در کشاورزی و 15 درصد در صنعت و 81 درصد از آنها در خدمات بازرگانی کار می‌کردند، 82  درصد از ساختمان‌های مسکونی آنها یک طبقه است. 42 درصد از ساختمان‌هایشان بلوک سیمانی است، تا حریم 5هزار کیلومتر نیروگاه، احداث خانه منع شده است. سکونت‌گاه‌های غیر رسمی بوشهر اغلب در فاصله 5 تا 10 کیلومتری حریم نیروگاه اتمی بوشهر بوده که یک منطقه زلزله خیز هم به‌حساب می‌آید. این توضیح را هم بدهم که برای شناخت سکونت گاه غیررسمی، اینکه به کجا سکونت گاه غیررسمی می‌گوییم و کدام شرایط را دارد، ما در اصل 4 عرصه کاربردی داریم و شرایط و معیارهای ما این بوده.
در مجموع به این جمع بندی رسیدیم که در ناحیه جنوبی بوشهر یعنی آن شبه جزیره‌ای که بندر بوشهر در آن قرار گرفته (فاصله بین نیروگاه اتمی و شهر بوشهر) 7 حوزه سکونت گاهی وجود دارد که شرایط سکونت گاه غیررسمی را دارند که اگر بخواهیم اینها را با هم ادغام کنیم شامل 4 محله مشخص می‌شوند. یکی محله رونی، یکی سرتل، یکی تنگک محمدجعفری، یکی هم تنگک زنگنه

مراحل مطالعه ما در مورد افرادی که از فقر شهری رنج می‌برند ابتدا تعیین محله‌های هدف بوده، سپس بررسی اجمالی بهسازی شهری و تشکل‌های مردمی در محله‌های هدف، بررسی پیمایشی و شناخت ویژگی‌های اقتصادی – اجتماعی و کاربردی محله‌های هدف، بررسی پیمایشی و شناخت ویژگی‌های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی در محله‌های هدف، تدوین راهبردها و برنامه‌های کلان توانمند سازی محله‌های هدف و هم چنین تدوین برنامه‌های عملیاتی برای ساماندهی سکونت‌گاه‌ها.

روش انجام مطالعه ما، مطالعه اسنادی و میدانی بود. باز فراموش کردم بگویم توانمندسازی سکونت‌گاه‌های غیررسمی از طریق ستاد ملی وابسته به وزارت راه و شهرسازی و هم چنین مهندسین مشاور فجر توسعه که من مسئولیت اجرای این برنامه را دارم و چند نفر از همکاران‌مان انجام شد. بعد هم مطالعه پیمایشی بود.

در ادامه نشست “تجربه طرح‌های توانمندسازی سکونت‌گاه‌های غیررسمی” شیعه افزود:

تعیین اولویت مشکلات بر اساس نظر کارشناسان بود، اینکه اولویت‌ها چیست، یا  از نظر سطح پوشش‌مان و دشواری اقداماتی که مورد نیاز نیست. نقش بازدارندگی در توسعه و مسایلی مانند اینها در کار وجود داشت.

از دیدگاه کالبدی، در مورد اهم مشکلاتی که در سکونت گاه‌های غیررسمی بوشهر بود می‌توان به کافی نبودن همکاری بین بخشی برای ساماندهی وضعيت محله‌های واقع در حريم نيروگاه، عدم نظارت كافی شهرداری در اجرای ضوابط طرح تفصیلی و ….

از لحاظ اجتماعی اهم مشکلات آنها این بود: ناكافی بودن ميزان آگاهی ساكنان از حقوق و وظايف شهروندی، بالا بودن ميزان جمعيت مهاجر محله‌ها و نبود تجانس لازم بین بومی‌ها و مهاجران، پايين آمدن ميزان نظارت اجتماعی غیررسمی در محله‌ها طی سال‌های اخير و…

از لحاظ اقتصادی اهم مشکلات آنها به این قرار بود: وجود فعاليت‌های اقتصادی بدون مجوز قانونی، پايين بودن توان مالی ساکنان برای مشارکت در اجرای پروژه‌های عمرانی، بالا بودن ميزان بيكاری و كمبود زمينه‌های اشتغال، بالا بودن نسبت شاغلان فاقد قرارداد کار و یا دارای قرارداد کار موقت، عدم برنامه‌ريزی برای توسعه فعاليت‌های كشاورزی، صنعتی و كارگاهی در محله‌ها و ….

از نظر زیست‌محیطی و محیط‌زیستی و مشکلات آن شامل : واقع شدن محله‌ها در حريم 5 تا 10 كيلومتری نيروگاه اتمی بوشهر، آلودگی ناشی از فعالیت کارخانه رنگ‌سازی، نبود فضای سبز شهری و تغییر کاربری سريع باغات و نخلستان‌های موجود، نگهداری از دام و طیور در محدوده واحد مسکونی و رها بودن  آنها در معابر، ناكافی بودن ارائه خدمات ايمنی و آتش‌نشانی و …

با توجه به کلیه‌ی این شرایط هدف ما این بوده که توانمندسازی را با همکاری خود مردم انجام دهیم، یعنی چیزی که در دنیا موفق است، جدای از بوشهر در بعضی از شهرها که کار می‌کردیم، مردم با سازمان‌های شهری خود رابطه درستی نداشتند. سازمان شهری برای آن ها میز و نیمکت و سطل زباله هم ساخته بود ولی چون مردم با سازمان شهری ارتباط خوبی نداشتند، زباله‌های خود را کنار سطل زباله می‌گذاشتند ولی داخل سطل نمی‌گذاشتند یا روی  صندلی‌ها نمی‌نشستند.

راهبردهای توسعه یا استراتژی‌های ما از این قرار بود: اول برمبنای جدول استوارت کار کردیم و راهبردهای so وst و wo و wt را گرفتیم، بعد اهم راهبردهای ما در ساماندهی سکونت‌گاه‌ها در بخش کالبدی

راهکارهای توسعه ما در بخش کالبدی شامل: اعمال كنترل و نظارت موثر در جلوگيري از ساخت و سازهای غير مجاز از نظر تراكم و ارتفاع بنا، برای آنها مقرراتی گذاشتیم که ضوابط ساختمانی آنها در بخش کالبدی چگونه باشد و…

در بخش اجتماعی: اطلاع‌رسانی پيرامون خطرات ناشی از سكونت در حريم نيروگاه، استفاده از ظرفيت‌های محلی –به ويژه توان شوراياری‌ها – در جلوگيری از تفكيك غيرقانونی زمين و ساخت و سازهای غيرمجاز، تشويق زنان ساكن محله‌های هدف برای حضور موثر در نهاد مديريت امور محله و ساير تشكل‌ها و ….

در بخش اقتصادی: ايجاد صندوق قرض‌الحسنه در همه محله‌ها، تشويق گروه‌های مختلف سنی و جنسی در محله های هدف به تشكيل صندوق‌های قرض‌الحسنه، بهره‌گيری از برنامه‌های اداره كار و امور اجتماعی و كميته امداد برای بهبود ظرفيت اشتغال در محله‌ها نقش داشت. دیده شده کمک‌ها و وام‌های کم بهره و کمک‌های دولتی هم در این زمینه‌ها به آنها کمک می کند و از طریق بازسازی اینها، مجددا محلات دیگری را سامان می‌دهیم و ….

در بخش ایمنی و محیط زیست: افزايش آگاهی‌های عمومی پيرامون الزامات زندگی در حريم نيروگاه اتمی، پيش‌بينی فضاهای چندمنظوره به صورت پناهگاه و  …

 

***‌متن کامل نشست “تجربه طرح‌های توانمندسازی سکونت‌گاه‌های غیررسمی” در کتاب “جامعه آرمانی، جامعه بحرانی” به چاپ رسیده است.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این قسمت نباید خالی باشد
این قسمت نباید خالی باشد
لطفاً یک نشانی ایمیل معتبر بنویسید.