search
سبد خرید
محصول به سبد خرید شما افزوده شد.
می‌خواهم به رحمان کمک کنم

نشست “حاشیه‌نشینی؛ چالش هزاره‌ی سوم ایران و جهان” دومین نشست از مجموعه نشست “اسکان غیررسمی؛ چالش‌ها و سیاست‌ها” با حضور میرطاهر موسوی برگزار شد.

حوزه‌ی حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی، با برخی تعاریف و مفاهیم کلی همراه است که در ابتدای بحث خود به آن می‌پردازم.

گفته می‌شود که حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی (Informal Settlements)، پدیده‌ای جمعیتی، جغرافیایی، معماری و اجتماعی است که به دنبال تحولات ساختاری و بروز مسائل و مشکلات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، اقلیمی و طبیعی به وجود می‌آید، به اختلالات کالبدی و فیزیکی خلاصه نشده و اختلالات فرهنگی و تعاملاتی را نیز ایجاد کرده، و در حومه و متن شهرها شکل می‌گیرد. این پدیده پس از انقلاب صنعتی، در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه گسترش یافت، همواره جریان فزاینده‌ای داشته، و شدت و ضعف و نحوه‌ی توزیع آن در جوامع مختلف، قابل ملاحظه و توجه است. پس از انقلاب کشاورزی، شهرگستری، دومین انقلاب بزرگ در تاریخ انسان بوده است.

گاهی اوقات از حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی، با عنوان ”آپاندیس شهری“ نیز نام می‌برند که به انباشت میکروب و عوامل بیماری‌زا در بدن اشاره دارد و آن را با شهرنشینی و حاشیه‌نشینی مقایسه می‌کند. در واقع، طبق این عنوان، با گسترش پدیده‌ی حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی، توازن روستا و شهر مختل و ماکروسفالی و میکروسفالی در شهر و روستا و سامانه‌ی جمعیتی ایجاد می‌شود. رابطه و تأثیرگذاری آسیب‌های اجتماعی و حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی، دوسویه و حلقوی است.

بر اساس تعاریف دیگر، حاشیه‌نشینان کسانی هستند که در محدوده‌ی اقتصادی شهر زندگی می‌کنند، ولی در نظام اقتصادی و اجتماعی شهر جذب نشده‌اند. علاوه بر این، می‌توان گفت منظور از حاشیه‌نشینی، خانواده‌های تهیدست و غالباً مهاجری هستند که در نوعی فرهنگ فقر به سر می‌برند، به طور کامل در شیوه‌ی جدید زندگی شهری جذب نشده‌اند، و در حاشیه‌ی آن زندگی می‌کنند.

طبق یک تعریف مناسب‌تر، حاشيه‌نشينان، کساني هستند که در سکونتگاه‌هاي غير متعارف، همراه با ساکنان بافت اصلي شهر زندگي مي‌کنند. گروه‌هاي مزبور بيشتر در اثر نيروهاي رانشی یا دافعه‌ی خاستگاه اصلي خود (مثل فقر و بيکاري) و کمتر تحت تأثير عوامل جاذب شهري از زادگاه اصلي خويش (ايل، روستا، یا شهر) رانده شده و به شهرها روي مي‌آورند. از آنجا که اکثر اين گروه‌ها، مهارت و دانش لازم را برای جذب در بازار کار شهري ندارند، عامل پس‌ران شهري آنها را از شهر به حاشيه‌ی شهر سوق مي‌دهد. به این ترتیب، حاشیه‌نشینی به دو دلیل گسترش می‌یابد: ارزان بودن مسکن در حاشیه‌ی شهرها، و نزدیک بودن به مراکز صنعتی و اقتصادی. این دلایل، انگیزه‌ی افراد با مهارت و دانش پایین را برای پناه بردن به حاشیه‌‌ی شهرها افزایش می‌دهد.

حاشیه‌نشینی می‌تواند جنبه‌های مختلفی را شامل باشد که شاید کاملاً در فضا و جغرافیا، منعکس نشود. برخی از این جنبه‌ها به شرح زیر است:

  • حاشیه‌نشینی اجتماعی: شامل افراد ساکن است که به طور ارادی یا غیر ارادی، با هدف یا بدون هدف، و با انگیزه‌ای خاص یا بدون آن، خارج از نظم اجتماعی مستقر قرار دارند (مانند مهاجرانی از اقوام مختلف).
  • حاشیه‌نشینی سیاسی: مطابق نظر دانیل لرنر، عمدتاً شامل نخبگانی است و از نبود مشارکت و اثرگذاری آن‌ها در نهادهای نظام سیاسی مستقر در شهر حاصل می‌شود.
  • حاشیه‌نشینی اقتصادی: که دشواری امکان جذب در اقتصاد شهری را بنا بر دلایلی مانند درآمد پایین، مهارت کم، و تحصیلات پایین باعث می‌شود.
  • حاشیه‌نشینی فرهنگی: که حاصل نبود جذب و تعامل پایدار بین فرهنگ شهری و خرده‌فرهنگ‌های حاشیه‌نشینان است.

به نظر می‌رسد که این جنبه‌ها، به صورت متناظر، چهار نوع آنومی (اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی) را تولید و در شهر و حاشیه‌ی شهر نهادینه می‌کند. به گفته‌ی آقای دکتر عبدالهی، از پیشکسوتان این حوزه، ما نیز در ایران امروز، هر چهار آنومی فوق را تجربه می‌کنیم که به دلایل مختلف روی داده است.

در اهداف هزاره‌ی سوم که در سال 2001 توسط سازمان ملل تصویب شد، حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی به عنوان یکی از چالش‌های جدی برای توسعه‌ی جهان معرفی شده و در بندهای 46 و 47 قطعنامه‌ی اجلاس نیویورک نیز نیل به هدف ”شهرهای بدون محله‌های فقیرنشین“ ذکر شده است.

در ادامه نشست “حاشیه‌نشینی؛ چالش هزاره‌ی سوم ایران و جهان” موسوی افزود: از نظر آماری می‌توانیم بگوییم که تعداد شهرهای با جمعیت بالای یک میلیون نفر در سال 1950 حدود 75 شهر بود و در سال 1999، تعداد این شهرها به 352 رسید. اما تعداد کلان‌شهرهای جهان در حال حاضر بیش از 550 است که تعداد زیادی از آنها با مشکل حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی مواجه هستند. تعداد حاشیه‌نشینان در جهان حدود 1400 میلیون نفر است که سهم کشورهای در حال توسعه از این رقم، 1355 میلیون نفر تخمین زده می‌شود، اگرچه برآورد جمعیت اسکان غیر رسمی به دو میلیارد نفر در جهان می‌رسد. این موضوع، نابرابری در توزیع ثروت، رفاه، و قدرت را در جهان نشان می‌دهد و در عین حال، گسترش شهرنشینی و همراه با آن، گسترش حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی را نمایان می‌کند.

پیشینه‌ی ملموس حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی در ایران به سال‌های 1300 (و در ارتباط با افزایش نقش ”اقتصاد نفتی“ در مناسبات اقتصادی) بازمی‌گردد که عمدتاً در حاشیه‌ی شهرهای بزرگ مانند تهران شکل گرفت و از سال 1335، رشد و گسترش جدی‌تری یافت. جاذبه‌ی روزافزون شهرها و مهاجرت روستاییان به شهرها، نقش بسیار زیادی در رشد حاشیه‌نشینی در ایران داشته است. از سال 1355 تا 1390، قدر مطلق جمعیت منطقه‌ی کلان‌شهری تهران حدود 6 میلیون افزایش یافت. ترکیب این رقم با رقم افزایش نسبی، رشد غیر منطقی جمعیت را نشان می‌دهد.

طبق مطالعات انجام‌شده در وزارت مسکن، 77 شهر کشور با پدیده‌ی حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی روبرو هستند که نسبت به رقم کل شهرها، عدد قابل توجهی است. در زمینه‌ی آمارهای حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی در کشور، دچار اغتشاش هستیم و علاوه بر آمار غیر دقیق، با تداخل آمار حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی در داخل بافت شهرها نیز روبرو شده‌ایم. اما می‌توان گفت که دامنه‌ی آماری حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی کشور، بین 17 تا 21 میلیون نفر است. به طور مثال در مشهد، اراک، تبریز، کرمانشاه، و سبزوار، حدود یک‌سوم ساکنان، در قالب اسکان غیر رسمی قابل دسته‌بندی هستند. در واقع، در برخی شهرها، تعداد افراد حاشیه‌نشین در حال نزدیک شدن به تعداد افراد غیر حاشیه‌نشین آن شهرها است.

پدیده‌ی دیگری که به ویژه پس از انقلاب با آن مواجه بوده‌ایم، شکل‌گیری فزاینده‌ی ”شهرروستا“ یا ”روستاشهر“ است که ترکیبی نامتجانس از ویژگی‌های فضایی، کالبدی، اجتماعی، و فرهنگی شهر و روستا دارد، ولی تشکیل سرمایه‌ی اجتماعی و شهروندی واقعی را با مشکل مواجه می‌کند. ضرب‌آهنگ سریع تشکیل شهرها در سه دهه‌ی اخیر با اجرای قانون ”تبدیل مناطق با حداقل 5000 نفر سکنه به شهر“، پدیدایی شهرروستا را گسترش داد که نتیجه‌ی آن، شکل‌گیری نوعی حاشیه‌نشینی پنهان و تغییر شکل‌یافته در شهرهای جدید بوده است. برای نمونه، اکنون در اطراف شهر کرج، شش شهر کوچک و حاشیه‌ای وجود دارد که قبلاً روستا (معمولاً با پسوند ”آباد“‍) بوده‌اند، ولی با تبدیل آنها به شهر، مناطقی به وجود آمده است که هیچ رابطه‌ی ارگانیک و اصیلی بین آنها و کلان‌شهر کرج وجود ندارد و صرفاً پدیده‌ی حاشیه‌نشینی را گسترش داده‌اند.

گفته می‌شود که شکل‌گیری پدیده‌ی فقر شهری به عنوان جایگزین فقر روستایی از دهه‌ی 1340 در ایران آغاز شد. از این زمان، تولید ادبیات داستانی، موسیقی، فیلم، و تئاتر در حوزه‌ی تهیدستان شهری در ایران گسترش می‌یابد، به‌گونه‌ای که می‌توان از آثاری مانند ”آشغالدونی“ غلامحسین ساعدی، ”بیست و چهار ساعت در خواب و بیداری“ صمد بهرنگی و فیلم ”جذامیان“ فروغ فرخزاد نام برد. با خواندن این آثار می‌توانید شباهت داستان و شخصیت‌های آن‌ها را با وضعیت کنونی حاشیه‌نشینی، فقر و سایر مشکلات اجتماعی کشور دریابید.

در اینجا به بخشی از علل شکل‌گیری حاشیه‌نشینی و اسکان غیر رسمی در قالب هجوم انسانی به شهرها و خصوصاً پایتخت اشاره می‌کنم:

  • شرایط اقلیمی و جغرافیایی؛
  • مشکل تاریخی ”مالکیت“ که با اصلاحات ارضی هم حل نشد؛
  • حوادث و بلایای طبیعی؛
  • نابرابری در توزیع منابع و میل به ”تمرکز“ و ”خاص‌گرایی“؛
  • نبود آمایش منطقی سرزمین با نگاه فراگیر و چندوجهی، و در نتیجه، نبود یک طرح جامع و تفصیلی برای تقسیمات کشوری و منطقه‌بندی کشور؛
  • اختلال در خودکفایی و خودبسندگی روستاها و مناطق کوچک؛
  • میل شدید حوزه‌ی‌ سیاسی به تمرکز منابع و قدرت؛
  • خاص‌گرایی سیاسی و قومی، و واگرایی‌هایی که به عنوان عامل دفع و پمپاژ جمعیت به شهرها عمل می‌کند؛
  • توزیع ناعادلانه‌ی منابع ناشی از فروش نفت و بخش خدمات در حوزه‌ی مرکز و کلان‌شهرها (نظریه‌ی ویتفوگل در حوزه‌ی استبداد شرقی و انتقال گرانیگاه آب به گرانیگاه نفت که شوربختی آن، تأخیر در دمکراسی و توسعه را به همراه داشته است)؛
  • شکل‌گیری پروژه‌ی توسعه‌ی برونزا از دهه 1340 که عمدتاً پاسخ به نیازهای بیرون از جامعه‌ی ایران بود و گسترش روزافزون وابستگی و حل بخشی از بحران مازاد تولید غرب را در قالب شهری شدن همراه با مصرف‌گرایی سیری‌ناپذیر شامل می‌شد؛
  • گسترش سایر عوامل دافعه در روستاها و ایلات و عشایر؛
  • شکل‌گیری روند سریع و سیل‌آسای مهاجرت به شهرها، شهرهای ایستگاهی و خصوصاً تهران.

***‌متن کامل نشست “حاشیه‌نشینی؛ چالش هزاره‌ی سوم ایران و جهان” در کتاب “جامعه آرمانی، جامعه بحرانی” به چاپ رسیده است.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این قسمت نباید خالی باشد
این قسمت نباید خالی باشد
لطفاً یک نشانی ایمیل معتبر بنویسید.