نشست «خشونت در فضای مجازی» برگزار شد.

نشست «خشونت در فضای مجازی» برگزار شد.

نشست «خشونت در فضای مجازی» از سری جلسات «واکنش ما به چالش­‌های اجتماعی» با حضور دکتر محمد مهدی فرقانی، پنجم آبان ماه 1399 در موسسه رحمان برگزار شد.

این نشست با مقدمه در ارتباط با خشونت به طور عام آغاز شد گه خشونت را حالتی از رفتار می‌­داند که با هدف آسیب رساندن به دیگری انجام شود. دامنه آن را می‌­توان از تهدید کلامی در نظر گرفت تا آسیب فیزیکی اما در این بخش فرقانی تعریف را گسترده­‌تر کرده و بخش آغازین خشونت را نه تهدید کلامی بلکه شکل‌­گیری ذهنیت خشونت می‌­داند. در واقع ایشان خشونت را پدیده‌­ای می‌­داند که در ذهن شروع می‌شود، تفکر آن در ذهن شکل می‌­گیرد سپس به گفتار کشیده می‌­شود و در نهایت در رفتار تجلی می‌یابد.

بعد از این تعریف، دکتر فرقانی به طور خاص وارد خشونت در فضای مجازی شد. وی اضافه می‌­کند که خشونت منحصر به فضای مجازی نیست اما فضای مجازی به دلیل داشتن ویژگی­‌هایی مسیر آن را هموار ساخته است، در این ارتباط تعریف شورای اروپا از خشونت مجازی ارائه می­‌دهد: «استفاده از سیستم‌­های کامپیوتری برای اهداف خشونت‌­آمیز بر ضد افراد به صورت‌­های فیزیکی، جنسی، روانی و اقتصادی (کلامی، حقوقی و …)».

پس از تعاریف این بخش، ویژگی‌­های فضای مجازی که منجر به ترویج خشونت می‌­شود را برمی‌­شمرد: اولین ویژگی لامکانی و لازمانی فضای مجازی است. ظرفیت نامحدودی که به سرعت در دسترس همگان است، محتوا تولید می‌­شود، به سرعت آن محتوا منتشر می‌­شود و بازخورد می‌­گیرد در نهایت تحت تاثیر آن بازخورد قرار می‌­گیرد. بازخوردی که اغلب اوقات از جانب همفکران آنان داده می­‌شود؛ زیرا این امکان وجود دارد که اگر بازخورد افرادی مخالف نظر منتشرکنندگان باشد، او را حذف کنند و تنها پژواک صدای خود را بشنوند. پس فضای مجازی محتوای خشن را عریان‌­تر نشان می­‌دهد و گمنامی افراد منجر به ارائه عریان­‌تر این محتوای خشونت‌­آمیز می‌­شود که حتی گروه­‌های ستیزه­‌جو و تروریستی چون داعش از این امکان به طور گسترده استفاده می‌­کردند.

در این ارتباط  فرقانی از نظرسنجی انجام شده در سال 2018 یاد می­‌کند که نشان داده حدود 59 درصد نوجوانان در جهان به نوعی تحت خشونت سایبری قرار گرفته‌­اند. ویژگی دیگری که فضای مجازی با خود دارد تبدیل کردن خشونت فردی به کنش جمعی است آن چیزی که مانوئل کاستلز از آن با عنوان جنبش­‌های اجتماعی نوپدید یاد می‌­کند و در بسیاری از جوامع با کارکردهای مختلف ظهور و بروز می‌­یابد. چرخه این خشونت در فضای مجازی از این قرار است با مشاهده پدیده خشونت‌­­­برانگیز آغاز می‌­شود، در شبکه‌­های اجتماعی بازتاب می‌­یابد، بازتاب وسیع آن در فضای مجازی به کنش جمعی بدل می‌­شود. یک حالت دومینویی دارد که به سرعت به کنش جمعی در فضای عمومی بدل می­‌شود. به طوریکه افراد به دلیل این خشم در فضای مجازی یکدیگر را می‌­یابند و گروه‌­های هم‌فکر ایجاد می‌­کنند؛ در نهایت وارد جامعه شده و حضوری آن را ادامه می‌­دهند. نمونه این وضعیت را می‌­توان در بهار عربی مشاهده کرد که چرخه آن از این قرار است: خشم از رفتار ماموران دولتی- طرح در فضای مجازی- تشکیل گروه‌­های مجازی- دعوت به کنش جمعی حقیقی- حضور در خیابان و اتفاقات تونس، مصر و لیبی.

زیرا اقتضائات این شبکه از این قرار است. می‌­توانیم با حذف صداهای مخالف، شبکه خودمان را بسازیم و هم‌فکران خود را بیابیم ، با آن­ها گروه تشکیل دهیم. حیات موجود در شبکه­‌های مجازی حیات منحصر به فردی است که تحت تاثیر پیام‌­ها قرار می‌­گیرد و خود بر پیام‌­ها نیز تاثیر می‌­گذارد این کنش و واکنش به طور مستمر در آن رخ می‌­دهد. اتاق‌­های پژواکی که شکل گرفته که ما صدای خودمان را می‌­شنویم و از آن لذت می‌­بریم. زیرا با انتشار محتوایی مورد تایید و تشویق قرار می‌­گیریم برای دستیابی به تایید بیشتر دیگران را کنار می‌­گذاریم تا به شبکه همراهان و هم­‌نظران دست یابیم. این عمل دقیقا عمل «غیرسازی» است. غیرسازی یکی از عوامل بروز خشونت است بسیاری از کارشناسان علت حجم بالای خشونت بعد از مرگ جرج فلوید را غیرسازی و دو قطبی کردن فزاینده جامعه توسط ترامپ می­‌دانند که با عناوین مختلف چون سفید و سیاه، زن و مرد، مهاجر و غیرمهاجر هر لحظه به آن دامن زده است.

فرقانی با برشمردن انواع خشونت‌­ها در فضای مجازی که شامل تهدید، هتک حرمت، باج­‌خواهی سایبری، خشونت جنسی و جنسیتی، ترویج نفرت، قلدری مجازی و تجاوز به حریم خصوصی می­‌باشد دو نگاه را در ارتباط با خشونت در فضای مجازی عنوان می‌­کند: نگاه اول معتقدند ابراز خشونت در فضای مجازی منجر به تخلیه آن شده و مفید می­‌باشد، اما گروهی دیگر مخالف این نگاه هستند و معتقدند این بروز خشونت تاثیر روانی و سرایت روانی بر دیگران دارد. وقتی قواعد هنجاری وضع کردیم و باید و نبایدهای متعدد برای جزئیات زندگی روزمره افراد گذاشتیم خود به خود تخطی از آن افزایش می‌­یابد. با هر تخطی مجازات همراه است همین مساله منجر به افزایش خشم مردم می‌­شود که ابتدا در ذهن سپس به صورت کلامی و در نهایت رفتاری بروز می‌یابد بنابراین بستر اجتماعی اهمیت بیشتری از بستر روانی دارد. عامل سومی که در ارتباط با تشدید خشونت عنوان می‌­شود احساس محرومیت است که از خود محرومیت تاثیر بیشتری دارد. این احساس تنها محرومیت اقتصادی را شامل نمی­‌شود بلکه اجتماعی، فرهنگی را هم به همراه دارد. دکتر فرقانی می­‌افزاید هر احساس محرومیتی خشم را در جامعه افزایش می­‌دهد زیرا فرد راه مسالمت‌­آمیز برای حل آن نمی‌­یابد. عامل بعدی محدودیت در آزادی بیان است. اگر افراد جامعه امکان بیان علایق، خواسته‌­ها و دیدگاه خود را نداشته باشند پس این خشم را وارد فضای مجازی می­‌کنند تا به صورت ناشناس با شدت بیشتری حرف‌های خود را به گوش دیگران برسانند. به عنوان آخرین عامل، دکتر فرقانی نزاع‌­های گفتمانی را مولد خشونت و غیرسازی عنوان می­‌کند.

دکتر فرقانی در بخش بعدی سخنان خود راه‌­های پیشنهادی برای مقابله با این مساله را عنوان می‌­کند که شامل این عوامل می‌­شود:

• مدیریت بر ملت راضی و شاد راحت‌­تر از مدیریت ملت ناراضی، ناراحت و ناامید است و باید این مساله بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.
• مقررات‌­گذاری و نظارت اجتماعی-فرهنگی نه نظارت متمرکز دولتی؛ بلکه افراد در مواجه با محتوای خشن خود آن را حذف کنند.
• ارتقای سواد رسانه‌­ای: امروزه حجم بالایی از محتوای منتشر شده به دلیل پیشرفت هوش مصنوعی و ربات­‌ها جعلی و در راستای اهداف خاصی است. افراد باید سواد رسانه‌­ای برای تمییز آن داشته باشند.
• جلوگیری از بی‌­تفاوتی جامعه: آن چیزی که امروزه با آن روبرو هستیم مردم به جای واکنش در مقابل آن بی­‌تفاوت هستند.
• عدم استفاده از کلام خشونت‌­ورز و تند به خصوص در گفتمان سیاسی و قدرت: زیرا بخشی از فرهنگ خشونت از سرریز کلام و برخورد خشونت‌­آمیز در فضای سیاسی شکل می­‌گیرد و این گفتمان نباید منجر به از دست رفتن ظرفیت­‌ها و سرمایه‌­های فرهنگی-اجتماعی بخشی از جامعه شود.
• استفاده از ظرفیت‌­های جامعه مدنی: برای برقراری دیالوگ افقی و افزایش اقبال عمومی برای نهادهای مرجع که در جامعه به شدت کمبود نهادهای مرجع را داریم.
• افزایش نگاه عقلانی و مبادلات اجتماعی مثبت، هم­‌افزا، آزاد و اقناع‌­کننده به مثابه بخشی از سرمایه نمادی می‌­تواند جامعه را به آرامش دعوت کند.
• پذیرش تنوع افکار،گفتار و روش‌­ها: همان‌طور که هابرماس در آخرین گفتگوی خود دموکراسی را چیزی جز پذیرش این تنوع و تفاوت‌­ها نمی‌داند.در نهایت این بخش را وی با یک جمله کلیدی به اتمام رساند: امروز بیش از پیش نیازمند انسانی کردن فضای رسانه‌­ای هستیم، به جای رسانه­‌ای کردن زندگی انسانی. هر چه دخالت گفتمان سیاسی و قدرت که زبان آمرانه دارد کمتر باشد زبان استفاده شده بر مبنای تفاهم و مدارا باشد می‌­تواند از خشونت بکاهد.

دکتر فرقانی به عنوان حسن ختام نیز نتایج­ پایان­‌نامه‌­ای را در ارتباط با کنش­گری و خشونت اجتماعی در بین کاربران اینستاگرام عنوان کرد. براساس نتایج آنچه مورد اعتراض در این مدت قرار گرفته قانون اساسی، مدیریت کشور، شیوه اجرای عدالت، مفهوم دینداری و جایگاه و مطالبات زنان است. در ایران گفتمان رسمی و غیر رسمی با یکدیگر همراه نیستند و حتی در مورد حذف دختران از جلد کتاب درسی نیز توجهی به توضیح داده شده توسط گفتمان رسمی نشد و گفتمان غیررسمی فهم خود از مساله را جایگزین کرد. خشونت در فضای مجازی به عنوان نیروی جریا‌ن­ساز است، در مقابل جریان اجتماعی نیز جریان مجازی می‌سازد و مسئولان را به پاسخ­گویی وامی‌­دارد. در نهایت انگیزه کاربران از این کار را احساس تبعیض و بی‌عدالتی، احساس محرومتی و ناکامی، تخلیه هیجانی و خودنمایی، احساس شنیده و دیده شدن و در نهایت تهدید هویت اجتماعی است.

پایان نشست «خشونت در فضای مجازی» با پرسش و پاسخ همراه بود که آقای دکتر محمدمهدی فرقانی به سوالات مطرح شده در راستای بحث فوق، پاسخ داد.