نشست “دشواری پژوهش در وضعیت کودکی در ایران” برگزار شد.

نشست “دشواری پژوهش در وضعیت کودکی در ایران” عنوان نشستی ست که به رونمایی کتاب «گزارش وضعیت اجتماعی کودکان» اختصاص یافت.

در این برنامه آقای دکتر کرمانی درباره دشواری‌های پیش‌ِروی مطالعات کودکی در ایران به ایراد سخنرانی پرداخت، سپس دکتر سعید مدنی راجع به نگارش گزارش‌های وضعیت اجتماعی صحبت کرد و در پایان، پیام روشنفکر پیرامون رویکردها و مراحل گردآوری کتاب توضیحاتی ارائه داد.

اهم سخنان مطرح‌شده در نشست “دشواری پژوهش در وضعیت کودکی در ایران” را در ادامه می‌خوانید:

علیرضا کرمانی

به‌طورکلی دو رویکرد در مطالعه کودکی وجود دارد: رویکرد نخست، مطالعه در زمینه کودکی را دارای سابقه طولانی می‌داند و برای آن مستنداتی هم ارائه می‌دهد. این نگرش، به تداومِ کودکی در تاریخ مانند هر مقوله دیگری باور دارد. رویکرد دوم، کودکی را پدیده‌ای نوین و برساخته دوران مدرن به شمار می‌آورد و تاریخ را دارای گسست می‌داند. در مطالعات سنتی، خود کودکان مهم نیستند؛ بلکه آنان ابزاری هستند برای رسیدن به بزرگسالی و در خدمت جامعه بودن. بنابراین شهروند و دارای حق و حقوق به حساب نمی‌آیند و در خدمت ارزش‌های بزرگسالان‌اند. حال و روزِ مطالعات کودکی در کشور ما چندان خوب نیست؛ گرچه در 15 سالِ گذشته، پیشرفت‌های خوبی داشته‌ایم. اما هنوز پاره‌ای مسائل، شکل‌گیریِ ادبیات مطالعات کودکی را در ایران با مانع روبرو کرده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

1) کودکی در کشور وضعیت بدی دارد. عموم مردم هنوز کودک را موجودی شرور می‌دانند که باید توسط جامعه اصلاح و تربیت شود. حتی جامعه‌شناسی و روان‌شناسی هم کم‌و‌بیش چنین نگاهی دارند. جامعه‌شناسی، کودک را ابزار توسعه و بازتولید جامعه می‌داند و روان‌شناسی، می‌خواهد او را طبق الگوی پیاژه‌ای هرچه زودتر برای دنیای بزرگسالی آماده کند. در همه این نگرش‌ها،‌ «خودِ» کودکی مهم نیست، بلکه آنچه از او حاصل خواهد شد، اهمیت دارد. ما پیشاپیش برای کودکان تصمیم گرفته‌ایم. بزرگسالان و جامعه، خودشان را بر کودک تحمیل می‌کنند، درحالی‌که کودک، راه خودش را پیدا می‌کند.

2) در ایران بزرگ‌ترین نهاد مرتبط با کودکان، وزارت آموزش و پرورش است که عملا بخش آموزش بر آن چیرگی یافته و می‌خواهد دکتر و مهندس از کودک بسازد. نهاد پرورش فکری کودکان و نوجوانان برای پر کردن خلاهای وزارت آموزش و پرورش ایجاد شد؛ اما اکنون آن هم به اداره تبدیل شده و با فلسفه وجودی‌اش فاصله گرفته است.

3) با اینکه کشور ما به کنوانسیون حقوق کودکان پیوسته، اما فقر نسبی، خشونت‌های ساختاری و نقض حقوق شهروندی کودکان همچنان گریبانگیر ماست. یکسره دنبال سرمایه‌گذاری برای «آینده» کودکان هستیم و «اکنون»شان را رها کرده‌ایم.

4) نهاد آموزش عالی، از ارائه دروس مرتبط با مطالعات کودکی امتناع می‌کند و همان‌هایی هم که وجود دارند، ذیل رویکرد روان‌شناسی رشد یا علوم تربیتی قرار گرفته‌اند.

برآیند همه این عوامل که تنها به چند مورد از آن‌ها اشاره شد، این است که تا وقتی وضع خودِ کودکی به‌سامان نشود، حالِ ناخوش مطالعات کودکی هم درمان نخواهد شد.

سعید مدنی

پس از انقلاب، ما در چند مقطع با مسائل اجتماعی روبرو شدیم؛ مانند جنگ که پیامدهای اجتماعی آن تا اکنون هم ادامه دارد، سیاست‌های تعدیل اقتصادی دهه 70 و نیز برنامه‌های توسعه. مسائل اجتماعی با برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت قابل اصلاح نیستند. سرمایه اقتصادی را می‌توان طی سازوکارهایی افزایش داد یا به‌سامان کرد، اما سرمایه اجتماعی زود از دست می‌رود و دیر به دست می‌آید. نگاه به مسائل اجتماعی بسیار دیر آغاز شد. تنها گزارش‌های قابل اتکایی که وجود داشتند، یکی «شاخص‌های اجتماعی شهر تهران» بود که در شهریور 1357 زیر نظر احمد اشرف در سازمان برنامه و بودجه شهر تهران تدوین و منتشر شد. دوم، انتشار «نخستین گزارش توسعه انسانی» در سال 1378 بود که صرفا از چارچوب گزارش‌های توسعه انسانی سازمان ملل متحد پیروی می‌کرد و همه ابعاد مسائل اجتماعی را پوشش نمی‌داد. تا اینکه حدود سال 1389 نخستین گزارش وضعیت اجتماعی ایران در قالب بولتن داخلی موسسه رحمان انتشار یافت. در آن زمان، نظارت اجتماعی توسط یک نهاد غیرانتفاعی، نامتعارف بود و به لحاظ سیاسی هم شرایط مطلوبی برای گفت‌وگو پیرامون مسائل اجتماعی وجود نداشت. با این حال موسسه رحمان این گام ارزشمند را برداشت. هر فعالیتی که بتواند موقعیت نهادهای مدنی را تثبیت کند، بسیار مهم است.

پیام روشنفکر

در تدوین «گزارش وضعیت اجتماعی کودکان» روش حق مبنا و عدالت محور رویکرد اساسی بود. روش حق‌مبنا یعنی کودک یک انسان است و حقوق انسانی دارد، به اعتبارِ انسان بودنش، نه سن. و این نقطه آغاز پذیرش او به عنوان یک فرد و شهروند است. رویکرد عدالت‌محور، عدالت را یک آرمان برای جامعه‌ای به حساب می‌آورد که عدالت را جزو ارزش‌های خود می‌داند. کتاب، یک گزارش مروری-توصیفی است و گرچه مقالاتی به ارائه راهکار و تحلیل نیز پرداخته‌اند، اما هدف کلی گزارش، ارائه داده و بازنماییِ وضعیتِ موجود بوده است. ما بیش تر، اشتراکات پژوهشی را برجسته کردیم و به ذکر علل و عوامل نپرداختیم. چون در این سطح، نظریات گوناگونی وجود دارد و امیدواریم کتاب بهانه‌ای باشد برای پرداختن به آن‌ها. زیرا برای دفاع از حق کودک، نباید در آمارها گیر کرد. تلاش بر این بود که هم نویسندگان و هم ارزیابان مقالات، تنها از قشر دانشگاهی نباشند و کنشگر مدنی، پژوهشگر و افرادی که سوابق اجرایی داشته یا دارند را نیز دربربگیرد.

*** برای تهیه کتاب گزارش وضعیت اجتماعی کودکان در ایران به اینجا مراجعه کنید.