نشست «دیگری و کیستی ما: از دیگری ناامن تا خودهای فروبسته» برگزار شد.

نشست «دیگری و کیستی ما: از دیگری ناامن تا خودهای فروبسته» برگزار شد.

نشست «دیگری و کیستی ما: از دیگری ناامن تا خودهای فروبسته» از سری جلسات «واکنش ما به چالش­‌های اجتماعی» با حضور دکتر جبار رحمانی در سوم آذر 1399 در موسسه رحمان برگزار شد.

جبار رحمانی این نشست را با بیان اهمیت حضور دیگری در فهم ما از خود، آغاز کردند و به همین منظور جمله­‌ای از باختین عنوان کرد: «تو هستی پس من هستم.» دیگری آنقدر اهمیت دارد که ساحت هستی من به آن بستگی دارد. همین مساله در نگاه اگزیستانسیالیسم هم وجود دارد. دیگری در دو سطح مورد توجه است: سطح اخلاقی و سطح هویت. سطح اخلاق به این مساله اشاره می‌­کند که اهمیت دیگری به بستگی حضور هنجاری آن در زندگی ماست. در واقع دیگری، سوژه اخلاقی ما است که می­‌تواند دیگری فرد، گروه، جامعه و یا حتی انتزاعی­‌تر است. بنابراین تعریف دیگری صرفا ذهنی نیست و بار اخلاقی دارد. گادامر درباره من و دیگری سه نوع رابطه را بیان می‌­کند:
1) دیگری شی است که نمی­‌تواند چیزی بگوید پس به آن شیوه­‌ای که بخواهیم با آن رفتار می‌­کنیم.
2) دیگری ابژه‌­ای که ما باید تعریفی از آن ارائه دهیم و چیستی آن را بیان کنیم. سوژه‌­ای که خودآگاهی ندارد بنابراین در این نگاه، رابطه قدرت اهمیت دارد و وارد می‌­شود.
3)سومین نوع، ارتباط سوژه فاعل است که رابطه بر محور دیالوگ و گفتگوست و باید در سطح انسانی به آن بپردازیم که ساحت آن کاملا اخلاقی می‌­شود.

در واقعیت دیگری را دوگانه تعریف می‌کند چون مسلط، غیرمسلط- مقدس، غیرمقدس- بد، خوب که در سطوح مختلف فردی، جمعی و اجتماعی وجود دارد. ادوارد سعید در این باره چنین می‌­گوید غرب دیگری را با عنوان شرق عنوان کرد و هر آنچه که در خود نمی‌­پسندید به شرق نسبت داد و خود را در مقابل آن تعریف کرد. همین مساله در مباحث تمدنی نیز موجود است؛ عناوینی چون بربرها، عرب، اعجم، کاست‌­ها. در واقع چنان این تعریف دیگری اهمیت دارد که به امر ایدئولوژیک تبدیل شده است. منطق اخلاقی که دیگری در بستر آن تعریف می‌­شود برای بررسی وضعیت ما و دیگران و طبیعی‌­سازی نابرابری‌­هاست. فرادستان در نسبت با فرودستان خود را تعریف می‌­کنند و خود را فراتر و بهتر از دیگران می‌­دانند؛ در مقابل فرودستان هم چنین نگاهی دارند، فرادستانی را بهتر از خود می­‌دانند و خود را در آن سطح نمی‌­دانند.

سطح دومی که دیگری در آن اهمیت می‌یابد سطح هویت است. دیگری، هویت­‌بخش است چه در سطح من فردی، چه در سطح من جمعی، تمدنی یا حتی ساکنان زمین در مقابل موجودات مفروض دیگر. در انسان‌­شناسی و نظریات باخ، دیگری را در ایجاد مرز مهم می­‌دانند. هویت مرزگذاری است و سیاست هویت را تعریف می‌­کند. البته اینکه دیگری چه کسی است و چه ویژگی‌­هایی دارد ثابت نیست. تعریف و مواجه با آن امر سیال است و براساس شرایط زمینه و زمانه تغییر می‌­کند. بنابراین ‌می‌­توان هویت را استراتژی زمینه‌مند و سیال دانست که راهبرد عملکرد ما را در عرصه حیات اجتماعی مشخص می­‌کند.

در ادامه رحمانی، دیگری را در مسأله قدرت و سلسله مراتب مطرح می‌­کند. بنا به گفته وی دیگری در موازنه صفر قرار ندارد و مجموعه‌­ای از نابرابری‌­هاست و استراتژی‌­های مربوطه نیز منجر به بازتولید یا دگرگونی این وضعیت است. افرادی که فرادست هستند به دنبال بازتولید این شرایطند؛ در حالی‌که فرودستان به دنبال دگرگونی این شرایط هستند. مکانیزم‌­ها و استراتژی‌­های دیگری‌­ساز را می‌­تواند برمبنای جنسیت، قوم، نژاد، طبقه، جغرافیا، نظام­‌های شناختی، دینی و زبانی ساخته شود؛ در واقع هر عنصری که در هویت موثر باشد می‌­تواند برای ایجاد دیگری‌­های دیگر موثر باشد. نکته‌­ی دیگری که در فهم دیگری باید به آن توجه شود این است که دیگری­‌ها وزن بکسانی ندارد و با سلسله مراتب در زندگی ما حضور دارند و برای فهم جامعه و فرهنگ بهترین راه فهم دیگری محوری آن جامعه و فرهنگ است که بر محور سه بعدی طبقه‌بندی می‌شود؛ قدرت و منزلت دیگری، خوبی و بدی آن و جذاب و غیرجذاب بودن.

اگر دیگری فرادست با منزلتی که بسیار خوب است و برای ما جذاب است باشد، دیگری محوری ما را می‌سازد. دقیقا برخلاف آن دیگری فرودست است و شر مطلقی است که هیچ جذابیتی ندارد. دیگری پراهمیتی برای ما نیست. دیگری‌­های کانونی اهمیت والایی برای فهم جامعه خاص دارد و به این دیگری­‌ها، گروه­‌های مرجع هستند.

دکتر جبار رحمانی از اهمیت زمینه‌­چینی به این نکته پراهمیت می‌­رسد که گروه مرجع چه کسانی باشند یا چه کسانی از مرجع بودند حذف شوند؛ نشان از سازوکار سرکوب و طرد در آن جامعه است. این سیاست بر دو تیپ قرار دارد که این دو تیپ نشان از ساختار توع جامعه و نظمی که به دنبال آن است، دارد.

تیپ اول: رویکرد تولایی است این رویکرد برمبنای نگاه ابوالحسن خرقانی است. جهان هستی به واسطه رابطه با ارزش برتر قرار دارد و تمامی افراد در برابر آن ارزش برتر برابر هستند پس رویکرد باز و مداراگرایانه در برابر دیگران اتخاذ می‌شود و امکان حضور برای دیگران فراهم می‌­کند. در این نوع جامعه امکان دیالوگ و تعامل وجود دارد. عاطفه قالب آن محبت و دوست داشتن است. در نظام‌­های پویا و فعال و قدرتمند چنین رویکردی را اتخاذ می‌­کنند برای مثال ایران در لحظات شکوفایی تمدن آن یا کشورهای پیشرفته امروزی چنین نگاهی دارند، تکثر مشروع و مطلوب است و دیگری را فرصت می­‌داند.
در مقابل این رویکرد، تیپ دوم قرار دارد که آن را با عنوان بنیادگرایانه از آن یاد می‌­کند. این نگاه خود را متعالی می‌­داند که هر کسی با اوست رستگار است و هر کس مقابل آن است نجس و مستحق هرگونه اعمال خشونت می­‌داند، زیرا ساحتی ناپاک دارد و امر هراسناک است. این وضعیت در تمدن‌های در حال فروپاشی وجود دارد. سیاست آن سیاست سرکوب و طرد و عاطفه غالب در آن ترس است. همین نگاه از وضعیت اضطرار برمی‌­آید. گروه برتر سرکوب­‌گر است و با شاخص­‌های ایستایی فرهنگی، سیاسی و اجتماعی شناخته می­‌شود.

در نهایت، رحمانی به این سوال پرداخت که وضعیت ایران در تعریف «دیگری» در کجای این طیف قرار دارد؟ به گفته وی، استراتژی کانونی ایران، سلبی است. یک دیگری شیطانی را در مقابل خود تعریف می‌­کند که دائما به دنبال فاصله گرفتن از آن است که مبادا آلوده گردد ولی در عین حال شیفته آن نیز است. به صورت پارادوکسیکال عاشق آن نیز هست و به دنبال رسیدن به آن است. این تناقض وضعیت امروزی ماست که منجر به شرایط اسکیزوفرنیک فرهنگی شده است. همین تناقض منجر به امر کلافه­‌کننده در ایران می‌­شود که نظم و سلسله­‌مراتب در جامعه را دچار مشکل می‌­کند زیرا همواره نظام فرهنگی به دنبال رسیدن به دیگری آرمانی است و هنگامی که چنین تناقضی در برابر نظام فرهنگی وجود داشته باشد وضعیت آنومیکی ایجاد می­‌کند. امکان دیالوگ فرهنگی را بهم می‌­ریزد و از طرفی دیگر منجر به مهاجرت اجباری اقلیت­‌های نه تنها غیررسمی بلکه اقلیت‌های رسمی می‌­شود که تکثر را از بین می‌­برد و جامعه را به سمت یکدست‌سازی و بنیادگرایی سوق می­‌دهد.

پایان نشست « دیگری و کیستی ما: از دیگری ناامن تا خودهای فروبسته» با پرسش و پاسخ همراه بود که  دکتر رحمانی به سوالات مطرح شده در راستای بحث فوق، پاسخ داد.