نشست “فقر، تبعیض و آسیب‌های اجتماعی” برگزار شد.

” اگر به تکستان تاشام کسی را خاری در انگشت شود

آن از آن من است،

همچنین از ترک تا شام کسی را قدم در سنگ آید

زیان آن مراست،

و اگر اندوهی در دلی است،

آن دل از آن من است”

این گفته ارزشمند موضوع کار و مأموریت رحمان است و با این نگاه با مسائل و موضوعات اجتماعی برخورد می­‌کند. مؤسسه رحمان سعی می­‌کند با رویکرد علمی به آسیب­‌های اجتماعی بپردازد و سعی در پیش­گیری، بهبود و کنترل آنها دارد. رحمان سعی می­‌کند علت و زمینه بروز آسیب‌های اجتماعی را شناسایی کند و به دنبال درمان معلول نیست. زمانی قریب به یک سال کار و تحقیق انجام شد تا سند چشم‌انداز 10 ساله رحمان در بخش­‌های مختلف (چشم­‌انداز، ماموریت، اصول و ارزش­‌ها، اهداف، رویکردها، راهبردها، ساختار منابع و مصارف) تدوین شد که اکنون چراغ و نقشه راه رحمان در این خدمت اجتماعی است.

نام رحمان از رشد دانش و آگاهی جامعه، حمایت از آسیب‌دیدگان، نگاه اندیشمندانه و علمی به آسیب­‌های اجتماعی برگرفته شد. رحمان صفت پروردگار جهان هستی و نشان­‌دهنده مهر و لطف او فارغ از هر نوع مرزبندی جنسی، نژادی، قومی و مذهبی است. با همین تأکید، وظیفه انسانی ما است که با نگاه اخلاقی، ملی و جهانی به آسیب‌های اجتماعی بنگریم.

با مقدمه گفته شده به تعریف جامعه سالم بر مبنای تعریف سازمان جهانی بهداشت (WHO) در سال 1948 می‌­پردازیم که تأکید دارد جوامع باید از بالاترین سطح سلامت جسمی، روانی و اجتماعی برخوردار باشند. بر همین مبنا ویژگی­‌های جامعه سالم عبارتند از:

• برآورنده نیازهای اساسی برای همه شهروندان
• برخورداری از محیط‌زیست سالم و پایدار
• توسعه اجتماعی و اقتصادی مستمر
• ارائه دهنده خدمات بهداشتی-درمانی برابر و باکیفیت مناسب
• تقویت کننده روابط اجتماعی بر پایه احترام، اعتماد و تعاون که یادآور آیه شریفه “تعاونوا علي البر و التقوي“ است.

“آسیب­‌پذیری اجتماعی” (vulnerability) بر مبنای تعریف برنامه توسعه ملل متحد (UNDP) در سال 2000، میزان آسیب­‌پذیری جوامع از استرس‌ها و تهدیدهای محیطی و یا عوامل درونی است که انسجام اجتماعی را در معرض خطر قرار می­‌دهد. این آسیب­‌پذیری­‌ها وابسته به شرایط اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، دینی، آموزشی، مدنی و زیست­‌محیطی است. همچنین متناسب با ظرفیت‌­های جامعه برای انطباق با تهدیدها و مخاطرات (resilience)، این آسیب­‌پذیری­‌ها می­‌توانند اثرات کمتری بر جوامع داشته باشند.

عوامل اجتماعی تعیین­ کننده سلامت (social determinants of health) شامل شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی تأثیرگذار بر حفظ و ارتقای سلامت و یا پیدایش و تشدید بیماری درمیان شهروندان جامعه است که بر مبنای مطالعات انجام گرفته همچنان که در شکل زیر مشاهده می شود بیش از 80 در صد آن مربوط عوامل مختلف فرهنگی اجتماعی اقتصادی است.

این عوامل اجتماعی تعیین‌کننده سلامت شامل موارد زیر است:

• سطح آموزش
• سطح درآمد و اشتغال
• ساختار خانواده
• دسترسی به خدمات شهری (آب، غذای سالم، مسكن)
• كرامت و منزلت اجتماعی
• تبعيض و بی‌عدالتی
• نظام سياسی و حكومتی
• بهداشت محيط‌زيست
• تماس با عوامل خطرزا
• شبكه و نهادهای مدنی
• حمایت و تأمین اجتماعی
• بهداشت، درمان، پيشگيری
• دسترسی به اطلاعات
• سرمایه اجتماعی
• جهانی شدن (تجارت، فرهنگ، فرار مغزها و…)
• گرم شدن اتمسفر

زمینه‌­های ایجاد نابرابری و تبعیض در سلامت که به آسیب‌های اجتماعی منجر می‌شود، شامل موارد زیر است:

• توزیع ناعادلانه در آمد
• توزیع ناعادلانه ثروت
• تبعیض در آموزش، بهداشت و درمان
• تبعیض در محیط‌زیست
• تبعیض از نظر تأمین اجتماعی

می­‌توان گفت عواملی که در بیماری و سلامت نقش دارند، در طول زمان اثر برهم­افزایی خواهند داشت. این عوامل شامل دو گروه کلی استرس­‌ها و حمایت­‌هایی است که جزئیات آن در زیر بیان شده است:

• استرس‌ها: فقر، گرسنگی، بیماری، تعصب، ترس و حقارت، تملق، چاپلوسی
• حمایت­‌ها: دسترسی یکسان به تأمین اجتماعی، تغذیه، آموزش، بهداشت و درمان و کرامت انسانی. به نظر من حتی دلیل اصلی حوادثی چون تلفات روزافزون جاده­ای در کشور، عدم برخورداری انسان­‌ها از کرامت انسانی، آموزش و حقوق شهروندی در جامعه است. کرامت داشتن انسان در جامعه، نتایج ملموس و مثبت بسیاری در پی دارد.

فقر تنها در زمینه اقتصادی نیست و دارای ابعاد مختلفی است. ابعادی چون فقر آموزشي و فرهنگی، فقر بهداشتی/ غذايی، فقر اقتصادی/معيشتی، فقر امنيتی/ اجتماعی. در فرمایش پیامبر اکرم (ص) نیز فقر به ­عنوان زمینه‌ساز کفر بیان شده است (و کاد الفقر ان یکون کفرا).

فقر علت و ریشه اصلی بسیاری از مشکلات اجتماعی است. می­‌توان گفت قاعده کوه عظیم مشکلات اجتماعی (شکل زیر)، فقر است. آسیب‌های اجتماعی نقطه بروز و قابل مشاهده فقر، تبعیض و بی‌عدالتی و کاهش سرمایه اجتماعی است.

در نگاه اپیستمولوژیک ممکن است میزان استرس‌­های وارد شده به افراد بر سیستم دفاعی و ظرفیت­‌های  درونی آنها غلبه پیدا کند، که البته این ظرفیت‌­ها در افراد مختلف با توجه میزان علم، آگاهی تربیت، تجربه و… متفاوت است. با غلبه استرس‌­ها بر ظرفیت‌­ها، سیستم دفاعی او دچار مشکل یا فروپاشی می­‌شود.

همانطور که در شکل زیر مشخص است فقر و حذف اجتماعی جنبه زیربنایی نسبت به مسائلی چون کاهش سرمایه اجتماعی، عدم توسعه و فقدان دموکراسی دارد. نقش محوری در این باره با سرمایه اجتماعی برپایه اعتماد عمومی است که متأسفانه در جامعه ایرانی و شرایط کنونی در سطح نازلی قرار دارد.

بنا به اطلاعات جهانی موجود، علیرغم افزایش آگاهی‌ها و پیشرفت علم و تکنولوژی، در عصر جهانی­ شدن فاصله بین فقیر و غنی  بیشتر از گذشته شده است که در نمودار زیر این فاصله طبقاتی در مقایسه نسبت درآمد 20 درصد فقیر به درآمد 20 درصد ثروتمند جهانی آمده است. تفاوت درآمد این دو گروه فقیر و غنی، طی سال‌های 2005-1820 از حدود سه به بیش از 100 برابر افزایش یافته است.

در یک نگاه عمومی به وضع موجود جهان، هزینه‌­های جنگ بسیار بیشتر از هزینه­‌های کمک به برقراری صلح و توسعه است. مبلغی نزدیک به 900 میلیارد دلار صرف جنگ در جهان می‌­شود، ولی در آن سو موضوعاتی چون بهبود تغذیه، پیشبرد دموکراسی، افزایش سطح بهداشت و درمان، آموزش و سوادآموزی در کل مبلغی نزدیک به 220 میلیارد دلار برآورد می‌شود.

نمودار جالب زیر نشان­‌دهنده نسبت درآمد افراد در یک جامعه به شاخص امید به زندگی است. برای مثال امید به زندگی در کشوری مثل سوئد 81 سال و در کشوری مثل بروندی 50 سال است که نشان­‌دهنده ارتباط مستقیم میان فقر و طول عمر است. البته موضوع کیفیت زندگی که در اینجا مطرح نشده، بسیار مهم است که آن هم در شرایط فقر اقتصادی و فرهنگی دچار تزلزل می‌شود.

همین‌طور نرخ مرگ و میر کم در زنان از شاخص‌های یک جامعه توسعه‌یافته و نشان­دهنده میزان آسیب پذیری کم آن جامعه است. در ارتباط با وضعیت کودکان، طبق آمار در سال 2009 از 153 میلیون نفر کودک یتیم، 71 میلیون نفر در آسیا و 56 میلیون نفر در آفریقا زندگی می­کنند ولی سهم کشورهای پیشرفته در این آمار بسیار پایین است.

اگر کشوری کودکان خود را از نظر سلامت، آموزش، رفاه و تربیت اجتماعی تأمین نکند، به اطمینان می­توان گفت: آن کشور آینده­ای نخواهد داشت. انواع آسیب­های اجتماعی در حوزه کودکان، اختصاصی کشورهای جهان سوم است. آسیب‌دیدگانی چون کودکان کار، کودکان سرباز، کودکان اعتیاد، کودکان فقر، بردگان جنسی و… که متأسفانه این مشکلات در جامعه ما نیز به‌ویژه در سال‌های اخیر رو به افزایش گذاشته است. میزان بروز حوادث منجر به مرگ و میر و معلولیت در کودکان ایرانی هم بالاتر از میانگین جهانی است که نشان از آسیب‌پذیری بیشتر آنان در جامعه ماست.

همچنین نسبت مستقیمی بین بی­‌عدالتی و تبعیض با آسیب‌های اجتماعی وجود دارد. اگر در جامعه آسیب­‌های اجتماعی بالا باشد، این امر نشان‌دهنده وجود بی­‌عدالتی و تبعیض در آن جامعه است. نمودار زیر مربوط به کشورهای توسعه یافته است: در میان این کشورها، آمریکا در بدترین وضعبت است که نشان­‌دهنده شکاف بسیار بین درآمد دهک‌ها و در نتیجه بروز مسائل و مشکلات اجتماعی است. بهترین وضعیت را از نظر درآمد دهک‌ها، کشورهای اسکاندیناوی دارند. البته کشورهای جهان سوم به بیشترین میزان آسیب و بی‌عدالتی دچار هستند.

سرمایه اجتماعی نیز نسبت مستقیم با عدالت و رعایت حقوق شهروندی دارد. بر مینای تحقیقات داخلی مشخص شده که میزان خشونت در جامعه ما از سطح جهانی بالاتر رفته است. نتایج پژوهش‌های علمی نشان داده است که در هر جامعه‌ای “رواداری” نسبت مستقیم با سرمایه اجتماعی دارد. وقتی سرمایه اجتماعی پایین است، عدم تحمل و خشونت نیز گسترش می‌یابد.

مشارکت اجتماعی و دموکراسی نیز نسبت مستقیم با سرمایه اجتماعی دارد. در جامعه دارای سرمایه اجتماعی و اعتماد  عمومی بالا، احزاب قدرتمند و فعال نیز وجود دارد ولی در جامعه ما به جای اعتماد، سوءظن و به‌جای مشارکت، بی‌تفاوتی و فردیت حاکم است.

تعداد نهادهای مدنی و سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO) نیز با سرمایه اجتماعی نسبت مستقیم دارد. طبیعی است که اگر در کشوری این نهادها را “کانال نفوذ دشمن” به شمار آورند، در آن کشور تمرکز امور در دولت‌ها بدون پاسخ‌گویی و نظارت مردمی و در نتیجه رکود، فقر و فساد به دنبال خواهد بود.

طبق تحقیقی که در سال­‌های اخیر در انگلستان انجام شده و بر مبنای آن عوامل ایجادکننده رضایت در شهروندان مورد پرسش قرار گرفته است، نزدیک به 80 درصد عوامل ایجاد رضایت در جامعه مربوط به خانواده و سلامتی بوده است.

شاخص‌ها و آمارهای مربوط به ایران

–     با توجه به آمار سال 1379 (2000)، شاخص امید به زندگی در کشور در حدود 60 سال بوده است، که البته این مقدار در سال­‌های اخیر مقداری افزایش یافته است.

–     مطالعات آقای دکتر راغفر (که در کتاب گزارش وضعیت اجتماعی آمده است)، نشان می­‌دهد شاخص فقر در سال­‌های بعد از 84 تا 88 افزایش یافته است و این امر هم در مناطق شهری و هم در مناطق روستایی رخ داده است.

–     علت مرگ و میر در ایران مانند سایر کشورهای در حال توسعه به شدت تحت تأثیر عوامل اجتماعی است. امروز ما با یک سونامی شیوع بیماری­‌های قلبی و عروقی و سرطان­‌ها مواجه هستیم. برای مثال در گذشته افراد بالای 50 یا 60 سال دچار سکته قلبی می­‌شدند، ولی امروز در کشور ما افراد با سنین زیر 40 سال و یا حتی 30 سال هم دچار مشکلات قلبی می‌­شوند. این امر ناشی از چاقی، فشار خون، استرس‌ها و سبک زندگی شهری، شامل عدم تحرک، تغذیه نادرست، آلودگی هوا و مصرف دخانیات است.

–     مقایسه میان شاخص نرخ توسعه و میزان خودکشی در استان‌­ها نشان می­‌دهد هرچه این شاخص بیشتر باشد، میزان خودکشی نیز کاهش می­‌یابد. نمودار زیر نشان می‌­دهد که در استان­‌هایی مثل کرمانشاه، کهگلویه، ایلام و گلستان که شاخص توسعه کمتری دارند، میزان خودکشی بالاتر است.

نقشه راه رحمان برای پیش­گیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی

در رحمان پروژه­‌ها و برنامه‌هایی انجام شده یا در حال پیگیری است که به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنم:

1-  مطالعه و تدوین”اولین گزارش وضعیت اجتماعی ایران” (88-1380):مدیریت این پروژه با جناب آقای دکتر مدنی بود که خوشبختانه بعد از دو سال مطالعه و مشارکت نزدیک به 40 تن از پژوهشگران و صاحب‌نظران مختلف اعم از روانشناسان، جامعه­‌شناسان، پزشکان، اقتصاددانان و… تهیه و تدوین شد.

2-  برنامه “همایش کارآفرینی و اشتغال” (درحال پیگیری): انجام این همایش با یک سری مشکلات از جمله مشکل تأمین منابع مالی مواجه شد. پس از آن سعی شد در همکاری با انجمن جامعه­‌شناسی این همایش انجام شود، که متأسفانه از انجام همایش انجمن جامعه­‌شناسی نیز جلوگیری به عمل آمد. مدیریت این برنامه با جناب آقای دکتر محدث است.

3- برنامه برگزاری “جشنواره جامعه سالم و توانمند” (درحال پیگیری): هدف از این جشنواره شناسایی انواع خیریه­‌ها و نهادهای مدنی فعال در آسیب‌های اجتماعی، ارزیابی آنها و آشنایی آنها با یکدیگر است که در دست پیگیری است. مدیریت این پروژه با جناب آقای دکتر فراستخواه است.

4- پروژه ایجاد”شبکه­‌های اجتماعی نخبگان علمی و مدیران” (باشگاه سیمرغ):هدف از ایجاد این شبکه، ایجاد گفت‌وگو، همکاری، تبادل دانش و تجربه، اعتمادسازی و بالابردن همفکری و خرد جمعی در مبان مدیران و متخصصان کشور است. بدین منظور در مرحله اول در فضای مجازی باشگاه سیمرغ راه اندازی شد. مدیریت این پروژه با جناب آقای دکتر بوترابی است.

همانطور که بیان شد رحمان یک موسسه غیردولتی و غیرانتفاعی است و در اکثر موارد از نظر مالی دچار محدودیت­‌های بسیاری است که همکاری و عزم اعضا، باعث انجام کارهای کنونی شده است، که صد البته راضی­ کننده نیست.

پروژه­‌های دردست اجرا و برنامه‌های آتی رحمان شامل موارد زیر می‌باشد:

1. پیگیری، مطالعه و تدوین “دومین گزارش وضعیت اجتماعی ایران” (91-1389): مدیریت این پروژه در غیبت جناب آقای دکتر مدنی، با کمیته ناظر خواهد بود.
2. تأسیس”دفتر مطالعات توسعه­‌ای سلامت­ محور”: طی چند ماه اخیر به­ وجود آمده است که مسئول آن جناب آقای دکتر خانیکی است و اولین پروژه مطالعاتی آن، تدوین “اولین گزارش روند توسعه ملی ایران” است.
3. بررسی و مطالعه تأسیس”نهاد ملی حمایت از کودک” که به سفارش مؤسسه مهرآفرین با مدیریت سرکار خانم دانشور در دست پیگیری و انجام است. طرح تدوین”گزارش وضعیت کودکان ایرانی” نیز در همین ارتباط پیگیری خواهد شد.
4. مشارکت در انتشار نشریه “سلامت شهر” که نشریه تخصصی و ترویجی در موضوع آسیب‌های اجتماعی است.
5. پیگیری، مطالعه و تدوین “گزارش وضعیت زنان ایرانی” نیز در دستور کار هیأت مدیره قرار دارد.

این نشست در آبان 1391برگزار شده و در متن کامل آن در در ششمین پیش‌شماره داخلی به چاپ رسیده است.