نشست “بحران آب و همبستگی اجتماعی”

نشست “بحران آب و همبستگی اجتماعی” 

نشست پنجم با عنوان «بحران آب و همبستگی اجتماعی» از مجموعه نشست «مسئله همبستگی و گسیختگی اجتماعی» با حضور دکتر محمد فاضلی در چهارم مرداد ماه 1400 در موسسه رحمان برگزار شد.

تفاوت مسأله و بحران

محمد فاضلی سخنرانی خود را با اشاره به تفاوت مسأله و بحران آب آغاز کرد. به گفته وی، بحران ماهیت زودگذر و غیرقابل پیش­‌بینی دارد. در حالی‌که در طول تاریخ، ایران همواره با مسأله آب روبرو بوده­ است حتی می‌­توان آب و مسأله آب را هم‌ذات تاریخی ایران دانست. از سویی دیگر مسأله آب کاملا بُعد پیش‌­بینی‌­پذیری دارد که هم می‌­توان سال­‌های پر آب و سال‌­های کم آب را پیش­‌بینی نمود. بنابراین در ایران با مسأله آب مواجهیم و اختصاص کلمه بحران بر آن دقت کامل را ندارد.

ارتباط آب با همبستگی اجتماعی

پس از این مقدمه، فاضلی اولین فاکتور در بررسی ارتباط آب با همبستگی اجتماعی را ماهیت پیچیده مسأله آب عنوان کرد. بنا به گفته‌­های ایشان، بررسی مسأله آب چندین بعد دارد و در صورت توجه به آن باید تمامی این پیچیدگی‌­ها را مورد توجه قرار دهیم:

• محیط­زیستی: عواملی چون انواع آب، تعامل آب و محیط، حق آبه‌­های محیط­زیست، اثر سازه‌­های آبی، اثر فعالیت‌­های انسانی چون کشاورزی، صنعت و شرب و بهداشت، تغییر اقلیم.
• اقتصادی: آب با تمامی فعالیت‌­های اقتصادی کشور در ارتباط است و بر آن‌­ها اثر می‌­گذارد از این طریق مستقیما با فقر، بیکاری، اشتغال و حتی عدالت ارتباط دارد. از سویی دیگر می‌­توان به جنبه ارتباط آب با نظام‌­های مالیاتی پرداخت که کمتر به آنان توجه شده است.
• اجتماعی: با توجه به اتفاقاتی که امروزه در خوزستان در حال رقم خوردن است می­‌توان به تاثیر مستقیم آب بر سبک زندگی، کیفیت زندگی، خدمات اجتماعی، سلامت، تاثیر اجتماعی سازه‌­های آبی اشاره نمود. از سویی دیگر با مقوله­‌های هویتی، گفتمانی و احساساتی چون تبعیض، نابرابری، تحقیر، عدالت هم در تعامل است.
• فناورانه: یکی از جنبه­‌های مهم مسأله آب، فناوری مورد استفاده در ارتباط با آن است. در گذشته قنات غلبه داشته است و امروزه فناوری‌­های نوینی چون سدسازی، لوله‌­کشی، چاه‌­های کشاورزی؛ سیستم­‌های آبیاری تحت فشار مورد استفاده قرار می‌­گیرد.
• سیاسی-امنیتی: مناقشاتی که در ارتباط با آب وجود دارد بر روابط بین کشورها، روابط بین استانی و حتی حوزه­‌ها و بخش‌­های مختلف کشور اثر می‌­گذارد و ماهیت سیاسی و گاه امنیتی به خود می‌­گیرد.

اگر بخواهیم در کشوری که همواره در طول تاریخ با کم­ آبی مواجه بوده و در چندسال اخیر نیز به دلیل تغییر اقیلمی به این شرایط بدتر هم شده است؛ به سمت پایداری حرکت کنیم تنها راه تصمیم‌­هایی است که در نهادهای سیاسی و اقتصادی در ارتباط با آب گرفته می‌­شود. این نهادها وظیفه تعیین تکلیف در ارتباط با آب را دارند اینکه آب به چه شیوه­‌ای تخصیص داده شود، چه رویکردی در مورد آب اتخاذ شود تحت تاثیر کیفیت نهادهایی است که آب را مدیریت می‌­کنند. بنابراین می‌­توان گفت وضعیتی که امروز در ارتباط با آب شاهد آن هستیم چون ممنوعه بودن بیش از نیم دشت‌­های ایران، خشک شدن تالاب­‌ها، رودخانه‌­ها و دریاچه‌­ها تحت تاثیر تصمیم‌­گیری­‌ها و مدیریت نهادهای مسئول است که به پیچیدگی‌­های مذکور مسأله آب توجهی نکردند و الگوی توسعه نامنطبق با شرایط ایران را پیش گرفتند. زیرا در ارتباط با آب همواره باید رویکرد انطباقی را سرلوحه راه قرار داد. سیستم‌­های آبی باید در ارتباط با سال‌­های خشکسالی، ترسالی باشد و سبک زندگی، شیوه کشاورزی و صنعت را با آن انطباق داد. فاضلی در ادامه تاکید کرد این عدم انطباق تقصیر مردم نیست زیرا مردم خود را با نهادها تطبیق می­‌دهند و تنها مقصر چنین شرایطی نظام تصمیم­‌گیری حکمرانی، قیمت و ساختار اشتغال است.

دومین فاکتوری که باید در مورد مسأله آب و همبستگی به آن توجه کرد؛ روابط بین بخشی آب است. در ارتباط با مسأله آب تنها یک سازمان مقصر نیست، باید سیاست‌­های کلی سازمان‌­ها در ارتباط با هم حرکت کند. برای مثال قیمت آب در صنعت، شیوه ساخت فضای سبز شهری توسط شهرداری‌­ها، نوع محصولات زیر کشت در کشاورزی مسائلی هستند که دوشادوش هم حرکت می­‌کنند و بی‌توجهی به آن در بخش­‌های مختلف بر دامنه مسأله آب در ایران اثر می‌­گذارد. از سویی دیگر با توجه به ماهیت پیچیده آب، باید رویکرد بین رشته­‌ای و چند رشته­‌ای در ارتباط با آن اتخاذ کرد و از غلبه فضای فنی و مهندسی بر آن کاست.

سومین و آخرین فاکتور، ایجاد فضای گفتگوی علمی حول محور مسله آب در ایران است. این کار باید در کنار نگاه قضایی باشد. صرف یافتن مقصر و مجازات کردن او مشکلات حل نخواهد شد. شکل‌­گیری نگاه علمی و گفتگوی علمی حول محور آب می‌­تواند ما را به سمت یافتن راه­‌حل سوق دهد.

در ادامه نشست “بحران آب و همبستگی اجتماعی” ، محمد فاضلی پس از اشاره به پیچیدگی‌­های مربوط به آب و مشکلاتی که امروزه گریبان‌­گیر ایران است، به ارتباط آن با همبستگی اجتماعی می‌­پردازد. تعریفی که وی از همبستگی اجتماعی ارائه می­‌دهد از این قرار است: «یک جمعی با منافع، اهداف، آگاهی و همدلی­‌های مشترک، که براساس آن با هم هماهنگ می‌­شوند. مایی شکل می‌­گیرد که به یکدیگر وابستگی متقابل دارند. این همبستگی می‌­تواند جنبه عینی و ذهنی به خود گیرد.»

وجه عینی همبستگی اجتماعی آن چیزی است که در دنیای بیرون وجود دارد و قابل لمس است. وقتی کمبود شدید آب رخ دهد، رفع نیاز دشوار خواهد و منجر به افزایش مناقشات می­‌گردد. تشنگی باعث نابودی اشتغال، افزایش بیکاری، فقر، نابودی محیط­زیست می‌­گردد که هر یک ضربه‌­ای مهلک بر منافع و اهداف مشترک است. از سویی دیگر با افزایش نابرابری‌­های اقتصادی و اجتماعی، کیفیت زندگی کاهش می­‌یابد. این شرایط خشونت را نیز در جامعه افزایش می‌­دهد. در نهایت نیز افزایش مناقشات در سطوح مختلف بین کشوری، بین استانی، بین حوزه‌­ها و حتی بین بخش­‌ها رواج می‌­یابد. برای مثال آبی که پشت هر سد ذخیره شده است حداقل بین چهار کاربری حق­ آبه‌­های محیط­زیستی، شرب و بهداشت، کشاورزی و صنعت تقسیم می­‌گردد و همواره بین این چهار کاربری مناقشه وجود دارد. افزایش مناقشات، به معنای تهدیدی برای همبستگی است.

از سویی دیگر وجه ذهنی همبستگی اجتماعی تشدید حس نابرابری و تبعیض است که به دو صورت خود را نشان می‌­دهد. آب به صورت چسبی درآمده است که مسائلی چون بیکاری، تبعیض، نابرابری، بی‌­توجهی، ناکارآمدی، خشونت، تحقیر، تورم و…. را به هم پیوند می‌­دهد. در ثانی بعد ذهنی این مسأله خود را در بی­‌اعتمادی گسترده نشان می‌­دهد. بی‌­اعتمادی به نهادها به دلیل فقدان گزارش‌­ها و داده‌­های روشن است. دولت در ایران به صورت دست­‌ورزان گنگ زبان درآمده­‌اند که حتی مرجعیت رسانه‌­ای را هم از دست داده­‌اند. این ناتوانی در گفتگو منجر به افزایش شایعات و باور گسترده شایعات می‌­گردد که همبستگی اجتماعی را نشانه رفته است.

فاضلی علت این وضعیت را در دو جنبه مختلف جستجو می­‌کند. اولین مورد الگوی توسعه غیرمنطبق پر آب محور است. الگویی که نه تنها کشور را به سمت صنعتی شدن سوق نداده بلکه مسأله آب را به سمت بحران هدایت کرده است. اگر حداکثر آب موجود در کل کشور ایران را فقط با رودهای پر آب جهان مقایسه کنیم، متوجه تفاوت شرایط ایران می‌­شویم. رود آمازون به تنهایی 65 برابر، تسه یانگ 9 برابر، رود می‌­سی‌­سی‌­پی 5 برابر حداکثر آب موجود سالانه کل کشور، آب در اختیار دارند؛ بنابراین پیروی از الگوهای توسعه‌­ای این کشورها بدون انطباق آن با کشور کم‌­آبی چون ایران محتوم به شکست است.

دومین دلیل را می‌­توان در ناتوانی دفاع اجتماعات محلی به عنوان صاحبان آب در مقابل سیاست‌­های آبی دولت جستجو کرد. ظرفیت پایین دولت برای تحلیل، برنامه‌­ریزی و تصمیم مناسب و کارآمد پایین است. بنابراین با تعارض شدید بین ذی‌­نغعان مواجه هستیم.

محمد فاضلی سخنرانی خود را با این نکته به پایان رساند که عدم اصلاح الگوی توسعه، افزایش انطباق­پذیری با شرایط کم‌­آبی کشور، قبول تغییر اقلیم به همراه تلاش برای افزایش اعتماد و کاهش احساسات نابرابری و تبعیض بین مردم اگر انجام نگیرد شرایط کشور روز به روز بحرانی‌­تر شده و به سمت فرسایش تمدن حرکت خواهیم کرد.

پایان نشست “بحران آب و همبستگی اجتماعی”  با پرسش و پاسخ همراه بود که دکتر محمد فاضلی به سوالات مطرح شده در راستای بحث فوق، پاسخ داد.

* فایل تصویری نشست “بحران آب و همبستگی اجتماعی” در آپارات بارگذاری شده است.