بررسی آثار اقتصادی-اجتماعی سیل در ایران؛

کشورهای کم درآمد قربانی خشم طبیعت

نازنین افتخار

۷۸ درصد کشورهای پرجمعیت جهان در معرض حداقل یکی از چهار بلایای طبیعی اصلی – زمین لرزه، طوفان‌های سونامی، آتش فشان و بادهای طوفان‌زا – هستند و ۴۵ درصد آن‌ها با بیش از یک مورد از این بلایا مواجه بوده‌اند. در این میان ۸۶ درصد کشورهای در حال توسعه با بیش از یک مورد بلا مواجه بوده‌اند. ایران هم از این گردونه خارج نیست و به نقل از ایرنا به گفته معاون وزیر کشور و محمدحسن نامی، رییس سازمان مدیریت بحران؛ از ۴۲ سانحه طبیعی، ۳۱ مورد آن در کشور ایران رخ می‌دهد. این وضعیت روزگار قشر آسیب‌پذیر را وخیم‌تر می‌کند و پیش‌بینی می‌شود که فقرا در کشورهای کم‌درآمد پس از بلایای طبیعی از نظر اجتماعی به واسطه فقر گسترده، در سطح رفاهی پایین‌تری قرار بگیرند.

به استناد گزارش 18 آبان 1400 خبرگزاری تسنیم از سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور؛ در ایران هر سال دستکم ۱۲۰ سیل و به طور میانگین هر ۳ روز یک سیل روی می‌دهد. از این میزان ۴۳ درصد از سیل‌های ۲۰ سال اخیر در استان‌های فارس، گلستان، خراسان رضوی، هرمزگان و سیستان و بلوچستان به وقوع پیوسته است. هر چند که یکی از دلایل این میزانِ سیل، تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌ است اما محیط زیست ما از دخالت‌های ناپایدار توسعه از جمله مداخله بی‌رویه در حریم رودخانه‌ها، سد کردن ورودی آب‌ها، از بین بردن پوشش گیاهی و آتش‌سوزی جنگل‌ها و تغییر کاربری اراضی و برداشت‌های آب از منابع زیر زمینی، در امان نبوده است.

21 سال ویرانگریِ سیل در ایران

برحسب گزارش جهانی حوادث به نقل از کتاب گزارش اقشار آسیب‌پذیر و آسیب‌دیدگان اجتماعی، ایران در بین آسیب دیده‌ترین کشورهای جهان قرار دارد و در طول سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۰۱ میلادی 8/9 درصد از جمعیت ایران در اثر یکی از بلایای طبیعی آسیب دیده‌اند. بیشترین آسیب‌های وارده به شهروندان ایرانی در اثر زلزله، سیل و خشکسالی بوده است. بررسی‌های داده‌های همین سازمان نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های 2001 تا 2022، ایران مجموعاً 11 سیل را تجربه کرده که از این میزان 4 سیل تابستانی و 4 سیل هم در زمستان، ویرانی به بار آورده‌اند.

همچنین در سال 2001 معادل سال 1380- به استناد این منبع- 3 سیل ویرانگر در ایران رخ داده که بیشترین تعداد سیل در فاصله ماه‌های اردیبهشت تا مرداد در طی 21 سال اخیر بوده است. پس از آن در سال‌های 1381 و حالا امسال یعنی 1401، پس از گذشت 10 سال برای دومین بار است که ایران تجربه‌ی دو بار سیل در سال را دارد.

خسارت 166.1 هزار میلیارد ریالی مانسون به زیرساخت‌های 5 استان

سیل تابستانی امسال که در اصل همان سامانه بارشی باران‌های موسمی شبه جزیره هند بود، از دل پدیده‌ای هواشناسی به نام مانسون بیرون آمد. به نقل از سازمان مدیریت بحران کشور، بارش‌های سیل‌آسای مانسون به ۲۴ استان کشور خسارت وارد کرده و 1 هزار و ۴۳۳ روستا، ۱۳۳ شهر و ۲۵۸ بخش را تخریب کرده است. هرچند هنوز برآورد دقیقی از میزان خسارات سیل ارائه نشده، اما طبق آمار منتشر شده در خبرگزاری‌های رسمی از خسارات سیل تاکنون به بخشی از منابع، زیرساخت‌ها و صنایع تنها 5 استان از 24 استان درگیر؛ کشور با خسارتی در مجموع برابر حداقل 166 هزار و 100 میلیارد ریال به بخش‌های مختلف صنایع، منابع و زیرساخت‌ها رو به رو است.

این درحالی است که دولت در لایحه بودجه برای پیشگیری از حوادث غیر مترقبه تنها پرداخت تا مبلغ پنج هزار و پانصد میلیارد ریال به جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران در نظر گرفته و طبق قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران به ترتیب تا مبلغ پنجاه هزار میلیارد و تا مبلغ ده هزار میلیارد ریال جهت پرداخت سهم دولت به صندوق بیمه محصولات کشاورزی به صورت نقدی، یا اسناد خزانه اسلامی (یک ساله) با تضمین از سوی دولت، اختصاص حداقل پنجاه درصد از منابع اوراق اسلامی خریداری شده توسط بانک کشاورزی و تسویه آن از محل حق بیمه سهم دولت در نظر گرفته است. البته در همین رابطه به نقل از خبرگزاری مهر، احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد از اختصاص اعتبار ۲٫۵ هزار میلیارد تومان برای جبران خسارت سیل‌های اخیر به صندوق بیمه‌ همگانی حوادث طبیعی؛ خبر داده است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که زیرساخت‌ها، تاسیسات، کارگاه‌های تولیدی، مزارع شیلات و آبزی‌پروری، دامپروری، شبکه توزیع آب و برق، راهداری، پل‌ها و جاده‌ها و … در روستاها و شهرهای درگیر سیل آسیب دیده‌اند. البته شهرداری‌ها، استانداری و جمعیت امدادرسان از ساعات ابتدایی وقوع حادثه اقدام به کمک رسانی کرده‌اند. اما خسارات تا این لحظه چنین برآورد شده است.

افزایش احتمال وقوع سیل‌های مخرب در ایران و سهم ناچیز محیط زیست از بودجه دولتی

ایران، جزو 10 کشور بلاخیز دنیاست. طبق گزارش سازمان جهانی کاهش بلایای طبیعی در سال 2013، به طور متوسط 2.7 درصد از جمعیت کشور در معرض خطر سیل هستند. همچنین شاخص جهانی ارزیابی ریسک اینفورم(INFORM) در سال 2022، میزان ریسک درگیری ایران بلایای طبیعی و فجایع انسانی را برابر 4.9 تخمین زده و آن را در رده ریسک بالا قرار داده است. از این میان شاخص خطرات احتمالی و نحوه مواجهه با آن در ایران، به طور کلی 5.9 و دارای ریسک متوسط رو به بالا حساب شده است. همچنین احتمال وقوع سیل برای کشور را عددی برابر 6.4 و ریسک متوسط رو به بالا محاسبه کرده است. این میزان حدوداً 2.4 برابر گزارش 9 سال پیش سازمان جهانی کاهش بلایای طبیعی است و به اهمیت توجه به مسئله محیط زیست در ایران، اشاره دارد.

با این وجود در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱، سازمان حفاظت از محیط‌زیست، در اولویت بودجه‌بندی جای نگرفته است و با وجود بحران‌ها و مشکلات بسیار زیاد در این حوزه، دولت تنها 2 هزار میلیارد تومان بودجه به محیط‌زیست تخصیص داده است. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، سهم بودجه امور محیط زیست در میان وظایف ده‌گانه سازمان حفاظت از محیط زیست برابر 0.2 درصد است. به بیان دیگر سهم اعتبارات سرمایه‌ای محیط زیست تنها 30 درصد و 70 درصد باقی یعنی بخش عمده این بودجه بناست صرف اعتبارات هزینه‌ای یعنی هزینه‌های جاری این سازمان، حقوق و دستمزد کارکنان، هزینه‌های روزمره (پول آب، برق، تلفن و حمل‌ونقل) و هزینه ارائه خدمات عمومی شود.

بی رحمی طبیعت با کشورهای کم درآمد

گزارش وضعیت اقشار آسیب‌پذیر در پژوهش بررسی مسائل حادثه‌دیدگان بلایا و فجایع طبیعی زیر نظر موسسه توسعه پایدار رحمان، در خصوص یکی از دلایل بیشتر شدن سیلاب‌ها در دوران معاصر به افزایش جمعیت اشاره می‌کند. از آنجایی که افزایش جمعیت، تعداد زمین‌های زیر پوشش را افزایش می‌دهد، همچنین دخالت‌های انسان در برهم زدن مسیل‌ها و بافت طبیعی زمین به حجم روان آب‌ها افزوده است. از طرف دیگر پوشش گیاهی مناطق با فشار جمعیت به فقر و نابودی کشیده شده که  عامل مهمی در بروز سیلاب‌هاست. در  نشست «بحران‌های زیست‌محیطی؛ خشونت بشر علیه خویش» این موسسه که در پاییز سال 1398 برگزار شد نیز شاهد شعاعی، پژوهشگر و فعال در حوزه آموزش محیط زیست، علت بحران‌های زیست‌محیطی را رشد بیش از حد جمعیت به‌عنوان نیروی کار و نیروی جنگنده و روی آوردن به استفاده بی‌قید و شرط از طبیعت از لحاظ میزان و تکنولوژی برداشت دانست. به اعتقاد او فقر فرهنگی و اقتصادی، مهم‌ترین سرچشمه رفتارهایی است که موجب تخریب طبیعت می‌شوند.

در تایید این نظر به نقل از گزارش جهانی کاهش ریسک سال 2022، فقر هم علت و هم پیامد بلایای طبیعی گسترده است و همه ریسک‌هایی که منجر به این نوع بلایای می‌شوند، توسعه پایدار را محدود می‌کنند. زیرا فقرا و قشر آسیب‌پذیر عمدتاً بدترین و بیشترین خسارات فاجعه را تحمل می‌کنند و بیشتر در معرض ریسک قرار دارند. بنابراین بیشتر به زیرساخت‌های شکننده و مسکن وابسته هستند. آن‌ها همچنین هنگام وقوع بلایا به نسبت بسیار بیشتری از درآمد و دارایی خود را در مقابل افراد غیر فقیر از دست می‌دهند. بر اساس شاخص ارزیابی ریسک فجایع طبیعی اینفورم، بیشتر کشورهایی که با خطر بالا بلایای طبیعی مواجه هستند، همان کشورهایی هستند که جمعیت زیادی را زیر خط فقر ملی دارند. میانگین این شاخص برای 20 کشور،  6.6 و بیشتر برآورد شده که ایران هم دوازدهمین کشور این مجموعه با سهمی 6.7 درصدی از جمعیت زیر خط فقر است. به این معنی سهم میانگین نرخ ملی فقرِ 90 درصد کشورهای با درآمد متوسط و پایین‌، 34 درصد در نظر گرفته شده و  این میزان در مقایسه با کشورهای پردرآمد برابر سهمی کمتر از 0.5 درصد است.

آسیب‌های اجتماعی پیامد مغفول بلایای طبیعی

با وقوع فجایع طبیعی، نهاد خانواده از هم می‌پاشد و بسیاری از خانواده ها با از دست دادن اعضای ضعیف و شکننده می‌شوند. در این شرایط روابط اجتماعی جامعه دچار آشفتگی شده و کنترل اجتماعی کاهش می‌یابد. همچنین در برخی مواقع افراد غیر بومی از اطراف به محدوده های حادثه دیده وارد می شوند و در این مناطق مرتکب جرایم می شوند.

در زمان فاجعه در برخی مواقع به دلیل برهم خوردن ساختار اجتماعی منطقه‌ی آسیب دیده، تضادهای اجتماعی موجود در منطقه امکان بروز پیدا می کنند و موجب برخی مشکلات می‌شوند. تحقیقات انجام شده در مناطقی که دچار فاجعه شده اند افزایش آمار بزه‌ها و جرایم اجتماعی را نشان نمی دهد، اما انعکاس اخبار از این مناطق توسط رسانه‌ها متفاوت است و معمولا آمار جرایم را در این مناطق زیاد نشان می‌دهند. بدین ترتیب مقیاس ریسک برای کشورهای کم درآمد، بالاتر و اثرات بلایای طبیعی می‌تواند منجر به کمبود درآمد و مصرف شده و بر رفاه اجتماعی تأثیر منفی بگذارد و در نهایت باعث عقب ماندگی‌های اساسی در توسعه انسانی و اقتصادی و با پیامدهای بلندمدت شود.

* این گزارش در شماره 4357 رروزنامه شرق به تاریخ 2 شهریور 1401 منتشر شده است.