زنان چطور از خشونت رها می‌شوند؟

نازنین افتخار

بسیاری از خشونت‌های آشکار و پنهان در فضای خصوصی خانه و از طرف افراد نزدیک و صمیمی که با پیوندی زناشویی یا خونی با هم در ارتباط هستند، اتفاق می‌افتد. خشونت در محیط خانواده به اشکال مختلف شامل هر رفتار تهاجمی را از جسمی و جنسی گرفته تا روانی در بر می‌گیرد.کتک زدن، مجروح کردن، هل دادن، پرخاشگری آزار کلامی، بی‌توجهی و آزار عاطفی، خشونت اقتصادی مثل جلوگیری از ورود زنان به فضای جامعه، ایجاد محدودیت و یا ممانعت از رشد اجتماعی، فکری و آموزشی و… همه از انواع خشونت‌هایی‌ست که در محیط خانه رخ می‌دهد. هرچند طبق تحقیقات، زنان و مردان هر دو به یک اندازه می‌توانند مهاجم باشند اما خشونت علیه زنان زندگی آنها را در همه جنبه‌های اجتماعی مثل کیفیت زندگی، فرزندان، توانایی‌های اجتماعی، استقلال، فعال و مولد بودن به شدت متاثر می‌کند. اعمال این خشونت‌ها علاوه بر عوارض جسمی و روحی، پیامدهای جبران‌ناپذیر اجتماعی از جمله فرار از خانه و آوارگی، افزایش میزان خودکشی، خودسوزی، همسرکشی و‌… را به همراه می‌آورد. وقتی مشکلی این همه پیچیدگی دارد، مقابله با آن بدون همکاری و هماهنگی موسسات درمانی، قضایی، پلیس، خدمات بهزیستی و نهادهای مردمی و دولتی غیرممکن است. در این رابطه سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی، سازمان بهزیستی کشور به ضرورت حمایت اجتماعی از زنان تاکید کرده و از طرح‌هایی برای توانمندسازی زنان و دختران در معرض خشونت گزارش داده است.

قطع‌نامه کنفرانس حقوق بشر سال ۱۹۹۷ وین، تنها راهکار مقابله با خشونت علیه زنان را در «چشم‌ها را باید شست، جور دیگر باید دید» تعریف کرد. یعنی در یک کلام حاضران این کنفرانس جهانی چاره کشیدن ترمز خشونت علیه زنان را در بازتعریف نگرش مردان به زنان دانستند. اما این همه ماجرا نیست. سال‌هاست که برای گذر از سطح تئوری و ایده، جامعه‌شناسان و مددکاران اجتماعی به سیاست‌گذاران راهکارهایی عملی پیشنهاد کرده‌اند. بخشی از این راهکارها را در ادامه می‌خوانیم:

حمایت اجتماعی، سپر بلای محافظت از زنان

پیامدهای خشونت خانگی می‌تواند اختلالات روانی و اجتماعی متعددی برای زنان به بار بیاورد. اما به گزارش کتاب وضعیت اقشار آسیب‌پذیر و آسیب‌دیدگان اجتماعی که موسسه «رحمان» منتشر کرده، آموزش مهارت‌های زندگی به افراد خانواده می‌تواند تاثیر مطلوب و سازنده‌ای بر کاهش رفتارهای ناسازگار و خشونت‌آمیز داشته باشد. مهارت‌هایی مثل برقراری ارتباط موثر فردی و اجتماعی، تصمیم‌گیری، مهارت حل مسئله، مقابله با هیجان و استرس، تفکر نقادانه و خلاق، همدلی و خودآگاهی می‌تواند سرنوشت بهتری برای خانواده و زنان رقم بزند. در همین رابطه به گزارش روابط عمومی سازمان بهزیستی کشور محمدرضا حیدرهایی، سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی این سازمان گفت: «ما معتقدیم پدیده خشونت خانگی هر نوع عمل خشونت‌آمیز مبتنی بر جنسیت است که منجر به آسیب جسمی، جنسی و روانی به زنان و دختران می‌شود. از این رو مراکز سلامت ویژه دختران در معرض آسیب به صورت روزانه (ندای مهر) و شبانه‌روزی فعالیت می‌کنند. این مراکز قبل از آسیب دختران بالای ۱۵ سال، وظیفه شناسایی و ارائه خدمات روان‌شناختی تا زمان بازگشت به خانه را دارند. خانواده نیز از خدمات مشاوره‌ای و مددکاری بهره‌مند می‌شوند تا بتوانند پذیرای فرزند خود شوند. در این مراکز بعد از پذیرش خانواده، وضعیت فرد مورد نظر تا یک سال رصد می‌شود و هر جا مددکار احساس خطر کند خدمات را در مراکز روزانه و در صورت لزوم در مراکز شبانه‌روزی ارائه می‌کند.»

توانمندسازی، راهکاری پایدار در برابر خشونت علیه زنان

بر اساس پژوهشی که سارا دارابی در مجموعه مقالات وضعیت اقشار آسیب‌پذیر و آسیب‌دیدگان اجتماعی موسسه «رحمان» منتشر کرده، بدون مشارکت و توانمندسازی کامل زنان نمی‌توان هیچ راه‌حل پایداری برای مشکلات و خشونت‌های تهدید‌کننده اجتماعی، اقتصادی و … در جوامع پیدا کرد. موضوع خروج از خشونت علیه زنان دقیقا به عنوان یکی ازشاخص‌های توسعه انسانی به میزان حضور زنان و نحوه ایفای نقش آنها در عرصه‌های گوناگون فعالیت باز می‌گردد. بر این اساس تحقیقات می‌گویند که پس از سرمایه‌ اجتماعی، تحصیلات زن مؤثرترین منبع باارزش اجتماعی در فرایند توانمندسازی زنان است. بنابراین تقویت عدالت جنسیتی می‌تواند به مهم‌‎ترین ابزار مقابله با خشونت تبدیل شود. به بیان دیگر هر چه رابطه زنان و مردان در بستر عدالت و توازن تعریف شود، زنان کم‌تر حاضر می‌شوند به خشونت تن دهند. همچنین در مقابل مردان نیز طرز تلقی‌های خود را تغییر می‌دهند و تلاش می‌کنند تا بتوانند از طریق گفت‌وگو، تفاهم و دیالوگ با اختلافات خانوادگی رو‌به‌رو شوند. پژوهش‌ها نشان داده که جوامعی که خانواده‌ها در آن رابطه‌ای به نسبت برابر دارند، بیشتر قادر به حل مشکلات از طریق گفت‌وگو هستند.در رابطه با خدمت‌رسانی به زنان آسیب‌دیده اجتماعی ۱۵ تا ۶۵ سال به صورت روزانه (راه نوین) و شبانه‌روزی (تلاش)، حیدرهایی گفت: «در این خانه‌ها هدف اصلی بازگرداندن زن به حالت عادی زندگی و توانمندسازی آنها است که بدون درنظر گرفتن شرایط قبل بتوانیم زن را به شرایط عادی زندگی برگردانیم.»

جای خالی حمایت‌های قانونی و همکاری پلیس

پژوهشگر موسسه «رحمان» در این کتاب تشریح کرده در حالی که در برخی کشورها قانونی مستقل به نام قانون خشونت خانگی وجود دارد، مانع اصلی ما در بررسی خشونت خانگی علیه زنان در ایران فارغ از سیاه بزهکاری، از نظر حقوقی فقدان جرم‌انگاری مستقل خشونت خانگی است. این مسئله با تاخیر ۱۰ ساله تصویب «لایحه کرامت زنان» پیوند تنگاتنگی دارد. همچنین رویکرد پلیس به خشونت علیه زنان بسیار مهم است. بر اساس این پژوهش، عملکرد پلیس تصور قربانیان را از میزان مؤثر بودن این نهاد اجتماعی در جلوگیری از خشونت‌های خانگی شکل می‌دهد. در نتیجه بر تعداد گزارش‌های رسیده به پلیس نیز تأثیر می‌گذارد. به بیان دیگر هرچه زنان نسبت به کمک‌رسانی پلیس در خشونت‌های خانگی خوشبین‌تر باشند در صورت بروز خشونت بیشتر از این نهاد درخواست کمک می‌کنند. همچنین به کارگیری نیروهای زن در تشکیلات پلیس برای تقویت حس همدردی با همجنسان بزه‌دیده آنها به نحو مساعدتری اعتماد لازم میان بزه‌دیدگی زنان و دستگاه پلیس را ایجاد می‌‎کند. در این باره هم حیدرهایی گفته است: «از شروع پاندمی کرونا تماس‌های مردم با خط ۱۲۳ در خصوص خشونت‌های خانگی فراوانی پیدا کرد که علل پیش‌بینی شده در این خصوص عبارت از افزایش آگاهی مردم از خدمات اورژانس اجتماعی ۱۲۳، از بین رفتن مشاغل و حضور بیشتر مردان در خانه و … بود؛ لذا موضوع تاب‌آوری و آگاهی‌بخشی مردم مطرح شد تا بتوانیم توان حل مسئله را افزایش دهیم.»

تاسیس خانه‌های امن و خروج از چرخه خشونت

سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور با تاکید بر ضرورت حمایت اجتماعی و توانمندسازی زنان و دخترانی در معرض آسیب و خشونت، فعالیت خانه‌های امن، مراکز سلامت و خانه تلاش را تشریح کرد و گفت: «سازمان بهزیستی کشور با راه‌اندازی خانه امن (۲۰ خانه غیردولتی، ۸ خانه دولتی و ۵ مرکز کار با مرتکب خشونت)، مراکز سلامت (۲۲ مرکز روزانه و ۳۰ مرکز شبانه‌روزی) و خانه تلاش (۱۴ مرکز روزانه و ۲۷ مرکز شبانه‌روزی) در این مسیر گام برداشته است.» حیدرهایی ادامه داد: «زنانی که در خانه مورد آزار و خشونت خانگی قرار می‌گیرند و شرایطی برای آنها پیش می‌آید که خودشان و فرزندانشان در محیط خانه امنیت جانی و روانی ندارند و بعد از بیرون از آمدن از خانه هم جایی برای ماندن ندارند می‌توانند وارد خانه امن شوند.» این اقدام در مسیر حفظ حیات قربانی خشونت بسیار موثر است که بهزیستی به درستی در این مسیر گام برداشته است.

تشکل‌های مردمی در کنار زنان

طبق این پژوهش، تشکل‌‎های زنان علاوه بر اینکه در جای سازمان‌ها، میانجی کار کمک‌رسانی را برای قربانیان می‌شوند، می‌توانند با انتشار خبرهای مرتبط با خشونت علیه زنان و تبلیغ علیه خشونت از طرفی جامعه را نسبت به موضوع حساس کرده و از طرف دیگر به آموزش زنان در معرض خشونت بپردازند. تشکل‌های مردمی زنان می‌توانند شیوه‌هایی را تبلیغ کنند که قربانیان خشونت با استفاده از آن در موقع مناسب با شبکه‌ کمک‌رسانی رابطه برقرار کرده و موجبات رهایی خود را فراهم سازند.

تغییر واقعی نگرش مردان

سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور با بیان اینکه ضمن بازپروری، موضوع نگهداری، پیگیری حقوقی و درمانی برای این بانوان صورت می‌گیرد، ادامه داد: «در ۲ سال اخیر طرح «کار با مرتکب خشونت» به صورت پایلوت در ۵ استان گیلان، کردستان، فارس، بوشهر و اردبیل با هدف حفظ کرامت بانوان اجرایی کردیم به این صورت که به جای خروج زن از منزل، مرد مرتکب خشونت مجوز ورود به منزل را ندارد؛ لذا پس از دریافت حکم قضایی برای احضار فرد مرتکب خشونت در یکی از مراکز بهزیستی خدمات روانشناسی و مشاوره دریافت می‌کند.» همچنین پژوهش موسسه «رحمان» توضیح داده که تشویق مردان به همکاری با کارشناسان برای تعدیل خشونت می‌تواند در خروج از این چرخه موثر باشد. این درجه از مشارکت سبب می‌شود مردان نیز با مشکلات خاص زنان در امر فعالیت‌های خانگی بیشتر آشنا شده و در مذاکرات خانوادگی به آنها بها بدهند. به‌علاوه برنامه‌های درمانی برای مردان خشن و در مواردی ضمن مشاوره، امکانات مناسبی به دست می‌آید تا مردان نیز زنان قربانی خشونت را همراهی کنند و متوجه آسیبی که خود نیز از این چرخه می‌بینند، شوند.

• یادداشت ” زنان چطور از خشونت رها می‌شوند؟ ” در شماره 2487 روزنامه پیام ما در تاریخ 1401/10/28 منتشر شده است.