نشست «مناسک شیعی در پاندمی کرونا» برگزار شد. این نشست هفتمین نشست از سری نشست‌های «واکنش ما به چالش‌های اجتماعی» است که با حضور محسن حسام مظاهری در سوم شهریورماه 1399 در موسسه رحمان انجام شد.

این نشست با مقدمه‌­ای در ارتباط با تجارب جدید دینداران به دلیل شیوع پاندمی کرونا و ایجاد وضعیت خاص و فوق­‌العاده آغاز شد. حسام مظاهری خاطر نشان کرد که کرونا بیش از هر چیز بر مناسک تاثیر گذاشته است دقیقا آن وجهی از دین که در جامعه شیعی اهمیت والایی دارد. اوج این تاثیرگذاری را می‌­توان در آستانه محرم دید در واقع می‌­توان آن را بزنگاه جامعه شیعی در مواجه با کرونا دانست. برای درک زمینه­‌های این موقعیت، مظاهری دو مسأله مقدمه اساسی در بستر تاریخی شیعی مورد توجه قرار داد:

• جایگاه مراسم در فرهنگ شیعی و اهمیت آن: به گفته وی مراسم و مناسک بین شیعیان کارکرد هویتی دارد. زیرا شیعیان به عنوان اقلیت همواره به دنبال سازوکارهای تمایز بخش، تأکید بر مرزهای هویتی و استقلال‌­یابی بودند. از طرفی مناسک به دلیل داشتن این ظرفیت و پتانسیل برای بسیج توده ابزار کارآمد و موثر برای تحقق چنین اهدافی به حساب می­‌آیند. بین شیعیان برای تمایزیابی با اهل سنت عزاداری و زیارت اهمیت اساسی یافت و از طریق امامان چهارم تا هشتم پس از واقعه عاشورا پایه‌­گذاری شد. این ابداع سیاسی-تاریخی و اجتماعی متناسب با شرایط دشوار جامعه و برای زنده نگهداشتن واقعه عاشورا بودند در مقابل قدرت که با تخریب آرامگاه، برگزاری جشن و عید در دوران محرم برای از یاد بردن عاشورا، امامان با برگزاری مراسم عزاداری، شعرخوانی با تاکید بر گریه، مرثیه، سرودن اشعار و حمایت مالی و تساهل رفتاری با شاعران سعی در بقا در این زمینه اجتماعی را داشتند. این مراسمات در طول زمان به طیف وسیعی از آداب و رسوم و عزاداری تبدیل شد و از واقعه عاشورا فراتر رفت و این روند توسعه مناسک­‌یابی و نقش هویت­‌یابی به شیعه ادامه یافت.
• وضعیت شیعی در آستانه مقابله با آن: در سه دهه اخیر شاهد توسعه بی­‌سابقه مناسک شیعه هستیم که گسترش حرم­‌های مقدس، بقعه‌­ها و افزایش آمار مداحان و جایگاه آنان و … از مصادیق آن به شمار می‌­رود. برای نمونه پیاده‌­روی اربعین که تا یک دهه پیش ایرانیان کمتر از آن خبر داشتند و در آن شرکت می‌­کردند ولی در طول یک دهه آمار زائران ایرانی به سه میلیون رسیده است. این مسأله در کنار پیمایش دینی که نشان می‌­دهد اخلاق دینی (اعتماد، صداقت، امانتداری)، اعتقادات و مناسک رسمی (روزه، نماز و ..) روند کاهشی داشته است اما مناسک شیعی عاشورا رشد کرده است. عدم توازن در بخش‌­های مختلف دین مانع از کارکرد درست دین در جامعه می‌­شود و به جای تربیت انسان دیندار، انسان مناسک‌­گذار تربیت می ­شود. پیامد آن از این قرار است که مناسک نمی­تواند در خدمت جامعه باشد بلکه این روند منجر به تمییز فرقه­ای و تجربه خشونت و تضاد قومی در جامعه می­شود که مثال آن پیدایش جریان جهانی تکفیری شیعی است.

حسام مظاهری با استفاده از این دو مقدمه، در ادامه می­افزاید با این مخاطرات و با این زمینه­های اجتماعی در دوران محرم جامعه مناسک­گذار شیعی با کرونا مواجه شد که پیامدهایی داشته است. وی مهم­ترین این پیامد بدین شرح می­داند:

• تشدید روند رسانه­ای شدن دین و رواج آیین­های تلویزیونی و اینترنتی. هر چند تا پیش از این رسانه­ها در برگزاری مراسمات حضور داشتند و در برنامه­های تلویزیونی شاهد پخش این برنامه­ها بودیم. اما آنچه این مقطع را از گذشته متمایز می­کند رسانه­ها مهمل اصلی و در واقع تنها مهمل اصلی این مراسم‌ها می­باشد. در گذشته پخش زنده تلویزیونی و اینترنتی بخشی از شیوه رواج این مراسم­ها بود در حالیکه امروزه این مراسم­ها بدون مخاطب تنها برای پخش رسانه­ای برگزار می­شوند. امروزه با پدیده‌های جدیدی چون حسینیه مجازی، هیئت مجازی، هیئت خانگی، هیئت آنلاین و حسینیه خانگی روبرو هستیم. به خصوص حسینیه خانگی که مخصوص دوران کرونا است و مداحی به صورت مخصوص برای اعضای خانواده فارغ از سن و جنسیت برگزار می­شود و به گفته مظاهری می­تواند عدالت جنسیتی و سنی را در آن دید.
• پیامد دوم تشدید روند فردی شدن دینداری است. تا پیش از این به دلیل ظهور الگوهای متنوع زندگی، گسترش شبکه­های اجتماعی جذاب، رایگان و راحت بودن آن­ها، شکستن انحصار روحانیت در دسترسی به منابع دینی، رشد فرهنگ جوانان و تغییرات خانواده بر فردی شدن دین تاثیر گذاشته بود و مناسک توسط افراد و بدون واسطه انجام میشد. با شیوع کرونا و اقتضائات ایجاد شده منجر به تشدید این وضعیت شده است همانطور که در ماه­های رجب، شعبان و رمضان شاهد آن بودیم.
• به گفته مظاهری، سومین پیامد این شرایط، ظهور فرم­های تازه مناسکی که بسترساز ابتکارات و ابداعات در مناسک شد. مناسک غیررسمی برخلاف مناسک رسمی به دلیل قابلیت­های انعطاف­پذیری و تغییرپذیری که دارند که ریشه آن را می­تواند در نبود فرم­های اصیل آن­ها جست؛ راه را برای ابتکار و تنوع درون خود باز می­کند. البته در فرایند تکوین این آیین­ها عوامل محیطی، اقلیمی، اجتماعی و اقتصادی نیز موثر است به خصوص در دوران­ بحران که بحران را به فرصت تبدیل می­کند اشکال جدیدی چون مراسم خیابانی، حسینیه خانگی، دعاخوانی در پشت­بام، مداحی دوره­گرد، هیئت خودرویی شکل گرفتند.
• در نهایت وی به تقویت فعالیت­های خدماتی و عام­المنفعه در سازمان­های مذهبی اشاره می­کند. در شرایطی که اماکن مذهبی تعطیل شده­اند این اماکن به عنوان مراکزی برای توزیع لوازم بهداشتی و اقلام معیشتی تبدیل شده­اند و فعالان هیئتی، مداحان، خادمان هیئت­ها و روحانیون به صورت گسترده به خدمات اجتماعی روآورده­اند. مظاهری این پیامد را عامل ترمیم شکاف جامعه دینی و نویدبخش آینده بهتر برای جامعه ایرانی می­داند.

در پایان سخنرانی، حسام مظاهری به دوران پساکرونا و ویژگی مناسکی و دینداری جامعه شیعی می­پردازد. وی دو سناریو را امکان‌پذیر می­داند. سناریو اول باقی ماندن برخی از تغییرات فرمی در مناسک مذهبی که معلوم نیست کدام پس از کرونا باقی خواهد ماند. البته اگر پاندمی ادامه یابد و به زودی از بین نرود باید منتظر حیات جدیدی از دینداری باشیم اما اگر پس از مدتی این پاندمی را پشت سر بگذاریم به دلیل ناامنی روانی ایجاد شده برای شرکت در تجمعات که بین مردم ریشه دوانده، شاهد کاهش حضور مردم در برخی اجتماعات خواهیم بود تا زمانی که آمادگی روانی لازم ایجاد شود. در ادامه وی افزود روند رسانه­ای شدن مناسک دینی بعد از بحران متوقف نمی­شود و با شتاب کمتر ادامه می­یابد. در نهایت کرونا به عنوان عامل خارجی مانع روند تورم و توسعه مناسک شیعه می­شود و فرصتی برای اصلاح مناسک و روند توسعه آن می­شود که تا پیش از این به دلیل حضور روند رادیکال و سیاست­های محافظه­کاری روحانیت امکان آن نبود در دوران کرونا برخی اتفاقات رخ داد که امکان بازیابی و اصلاح فرم مناسک دور از ذهن نیست. اما مظاهری در ادامه از روی دیگر این شرایط سخن می­گوید و با مقایسه این شرایط با دوران محدودیت و ممنوعیت مناسک در دوران رضاشاه از زمان 1309 تا 1315 نشان می­دهد این محدودیت­های شکل گرفته می­تواند منجر به توسعه بیشتر مناسک و شکل­گیری فرم‌های رادیکال­تر شود. زیرا محدودیت­های ایجاد شده در دوران کرونا و روبرویی دینداران با کاستی­ مراسم مذهبی، منجر به عطش گسترده شده است که به دنبال رفع آن است. مظاهری در پایان خاطرنشان می­کند نوع رفتار نهادها، اصناف و نمایندگان این مناسک­ها مشخص می­کند با کدام سناریو روبرو خواهیم شد.

پایان نشست «مناسک شیعی در پاندمی کرونا» با پرسش و پاسخ همراه بود که حسام مظاهری به سوالات مطرح شده در راستای بحث فوق، پاسخ داد.