سرمایه اجتماعی،‌آسیب‌های اجتماعی و سمن‌ها

سرمایه اجتماعی،‌آسیب‌های اجتماعی و سمن‌ها

شهاب‌الدین شهسوارزاده

سرمایه اجتماعی ترکیبی از ساختارهای اجتماعی است که تسهیل‌کننده کنش های معینی از کنشگران درون این ساختار هاست. جاکوب در اثر خود با عنوان مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکا نشان داد که سرمایه اجتماعی مفهوم«شبکه روابط اجتماعی» در طول زمان شکل می گیرد و فرسایش و زوال آن در شهرهای بزرگ، چنانچه جایگزینی پیدا نکند، به بروز افزایش آسیب های اجتماعی منجر می‌شود.

به طور کلی می‌توان استدلال‌های اساسی در مورد کاهش جرم تحت تاثیر سرمایه اجتماعی را به دو دسته تقسیم کرد:

نخست اینکه سرمایه اجتماعی هزینه روابط (تبادل) اجتماعی را کاهش می‌دهد. در نتیجه باعث حل مسالمت‌آمیز تضادها ، تفاوت‌های بین شخصی (در خانه، محله و کار) و تضادهای اجتماعی (از قبیل درک تبعیض غیرمنصفانه فرصت‌های اقتصادی) می‌گردد.  این استدلال در حقیقت اظهار نظر قطعی فوکویاما است  که اعتماد به طور چشمگیری می‌تواند باعث کاهش چیزی گردد  که اقتصاددانان  آن را هزینه تبادل، هزینه‌های گفت‌وگو و نظایر آن می‌نامند.

استدلال دوم این است که جوامعی که در بین اعضایشان پیوندهای قوی‌تری وجود دارد بهتر می‌توانند با  مسئله رفتارهای فرصت‌طلبانه فردی از طریق کنش‌های جمعی سازماندهی شده خود نمایند. بنابراین، پتانسیل تضاد و ستیز اجتماعی کاسته می‌شود.

سرمایه اجتماعی در ایران با پنج مولفه زیر در سال ۱۳۸۵(طبق برنامه چهارم توسعه)  و با کمی تفاوت در سال ۱۳۹۳ سنجیده شده است:

۱. مشارکت و روابط انجمنی

۲. همبستگی و انسجام اجتماعی

۳. هنجارها و اعتماد اجتماعی

۴. حمایت اجتماعی

۵. پیوندها و اعتماد بین فردی

مقایسه نتایج این دو پژوهش ما را به این نکته رهنمود می‌کند که  آن قسم از سرمایه اجتماعی  که بیشتر جنبه درون‌گروهی توأم با اعتماد اجتماعی محدود و خاص داشته است(سرمایه اجتماعی قدیم) رو به کاهش نهاده ولی آن قسم از سرمایه اجتماعی  که بیشتر  جنبه بین گروهی توام با اعتماد اجتماعی  تعمیم یافته و عام دارد (سرمایه اجتماعی جدید) جایگزین آن نشده است.

برای مثال در سال  ۸۵ ، ۴۵% پاسخگویان سوال در مورد میزان رفع مشکل تبعیض و نابرابری توسط مسئولان جواب کم را مناسب ارزیابی کردند ولی در سال ۹۳ بیش از ۶۳ درصد افراد این مورد را کم ارزیابی کردند. یا در سال ۸۵ فقط ۲۹ درصد افراد معتقد بودند که آینده بدتر می‌شود اما این عدد در سال ۹۳ به بیش از ۴۳ درصد افزایش یافت است. یا  بیش از ۳۰ درصد افراد در سال ۸۵ میزان مشارکت خود در فعالیت های جمعی را زیاد توصیف کردند ولی این عدد در سال ۹۳ به کمتر از نصف کاهش یافته است.(روند تغییرات سرمایه اجتماعی در ایران در نمودار1) (مقاله روند تحول سرمایه اجتماعی، کتاب دومین گزارش وضعیت اجتماعی ایران؛ میرطاهر موسوی و فایزه جغتایی)

کاهش مشارکت اجتماعی به عنوان یکی از ابعاد سرمایه اجتماعی می‌تواند موجب احساس عدم عاملیت در سرنوشت جامعه شود که در دراز مدت به قطبی شدن جامعه انجامیده است . عضویت در سمن‌ها یکی از شاخص‌های اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی جدید است.

با آن که در گذشته سنت وقف ‌و کار خیر در ایران ریشه داشته ولی گسترش شهرنشینی، شکل‌گیری نابرابری و ساختارهای اقتصادسیاسی نابرابری‌ساز؛ نیاز توجه به امر عام المنفعه را افزایش داده است. این نیاز نه تنها در اقشار کمتر برخوردار احساس می‌شود؛  بلکه برای همبستگی اجتماعی در طبقه متوسط نیز امری حیاتی به شمار می‌رود.

طبق مطالعات مقاله “نهادهای مدنی و همبستگی اجتماعی” منتشر شده در دومین گزارش وضعیت اجتماعی ایران توسط مؤسسه رحمان، انگیزه‌های متفاوتی باعث جذب افراد در فعالیت‌های عام المنفعه می‌شود.  در این گزارش انگیزه‌ها به ۶ تقسیم شده‌اند.

الف) انگیزه‌های انسان‌دوستانه و اجتماعی: لیلا ارشد این انگیزه را اینگونه توصیف می‌کند: «کسانی به ما کمک می‌کردند که دغدغه سلامت اجتماعی دارند… طیف‌های فعال و ماندگار، طیف‌هایی بودند که تشنه  به کارگیری دانسته‌های خود بودند. آنها به خاطر علاقه شان به کشور می آمدند».

ب)  انگیزه‌های روانی، در جستجوی معنا: یکی از فعالین در جمعیت امام علی، سرمنشا انگیزه خود برای فعالیت را  در کلاس‌های این مجموعه می‌داند و این گونه توضیح می‌دهد: «من به سمت مذهب رفته بودم، به سمت لائیک شدن رفته بودم ، به سمت سیاست رفته بودم، اما در هیچ یک از این‌ها پاسخ خود را پیدا نکرده بودم… آن کلاس، ما را از خود در آورد و متوجه اطراف کرد. خود درگیری‌های من را که در خودم دنبال سوالات می‌گشتم، کف خیابان برای من پیدا شد»

ج) انگیزه‌های ارتباطی، برقراری تعاملات اجتماعی: این انگیزه را به طور خلاصه می‌توان در جهت تشکیل گروه‌های دوستی و هم‌فکر توضیح داد. این موضوع تا بدانجا اهمیت دارد که جمعیت امام علی اقدام به تأسیس کافه اجتماعی به عنوان محلی برای جمع شدن اعضای خود نموده است. یکی از اعضای جمعیت امام علی در این باره می‌گوید: «جذابیت جمعیت برای حضور مستمر داوطلبان همین جمع جوان آن است. یعنی من خودم وقت‌هایی که کاری نداشته باشم به کافه جمعیت میروم»

د) انگیزه‌های حرفه‌ای تخصصی: در هر یک از این سمن‌ها، مجموعه‌ای از  نیروهای حرفه‌ای به فعالیت می‌پردازند.  خانم مرعشی، بنیانگذار مجموعه زنجیره امید که  در حوزه درمان کودکان بی‌بضاعت فعال است، این انگیزه را این‌گونه توضیح می‌دهد: «همه آدم‌ها دوست دارند کمی در جامعه خود مفید باشند؛ لذا انگیزه‌های انسان‌دوستانه بخشی از ماجراست. اما زنجیره به واسطه تعاملات بین‌المللی خود با کسانی کار می‌کند و در افراد انگیزه ایجاد می‌کند که ارتباطاتی پیدا کنند و ارتقا پیدا کند»

ه)  انگیزه‌های سیاسی: یکی از اعضای جمعیت امام علی درباره کسانی که با انگیزه‌های سیاسی وارد فعالیت می‌شوند، اینگونه توضیح می‌دهد: «یک سری آدم‌ها هم می‌آیند دنبال ایده‌های سیاسی خودشان‌اند. یعنی به این فکر می‌کنند که بروند آنجا این بچه‌ها را دستاویز کنم که مطالبه‌گری سیاسی خودم را داشته باشم. این تیپ‌هایی است که خیلی در  دانشکده علوم اجتماعی زیاد است… این  تیپ‌ها می‌آیند و می‌گویند این بچه‌ها چرا باید اینطور باشند؟ بعد آقای فلانی سیاستمدار را اسم می‌برند؛ بعد می‌بیند که اصلاً این نیست. کسی اینجا جمع نشده که مطالبه سیاسی داشته باشد. مطالبه کاملاً مدنی و اجتماعی است ، اصلا سیاسی نیست. ما کاری نداریم که چه کسی در مسند قدرت است. تا وقتی که کف جامعه، عموم جامعه به این دیدگاه نرسد که در قبال اون قسمت حاشیه فراموش شده شهرش مسئول است هیچ وقت آن آقایی که بالا مسئولیت دارد که احساس مسئولیت نمی‌کند»

و) انگیزه های دینی: که در برخی از حوزه‌ها همچون اعتیاد زنان به دلیل درگیر بودن مسئله با آسیب‌هایی مانند تن‌فروشی، افراد سنتی کمتر علاقه‌مند به فعالیت هستند اما  یکی از مصاحبه‌کنندگان در این کتاب انگیزه  مذهبی یکی از  داوطلبین را اینگونه توصیف می‌کند: «کسانی که خیلی نگاه دینی و سنتی دارند معمولاً در این حوزه‌ها فعالیت نمی‌کنند. جز یک موردی که سالها در کنار ما است. این آقا خیلی آدم جالبی است. الان عکس پروفایل موبایلش طالقانی، شریعتی و امام خمینی است. ۸۸ ساله و آدم عملگرایی است. بیشترین کمک را در گرفتن خانه‌ها به ما میکند».

تمامی انگیزه‌های ذکر شده، می‌توانند راهی برای افزایش سرمایه اجتماعی در جامعه از طریق افزایش مشارکت در امور عام‌المنفعه باشند. در وضعیتی که خیریه‌های سنتی و کمک‌رسان نمی‌توانند بار فشار نابرابری‌های ساختاری در جامعه را بر دوش کشند؛ سمن‌ها و موسسات توانمندساز، می‌توانند باعث گسترش موثر مشارکت اجتماعی شوند. راهکاری مفید برای همه طبقات اقشار و گروه‌های جامعه درجهت بازیابی انسجام اجتماعی باشد.