نشست “بار کلی اختلالات روان” برگزار شد.

تعریف سلامت و اختلال روانی

 

1- تعریف سلامت

• در اساسنامه سازمان جهانی بهداشت سلامت به عنوان «نه فقط فقدان بیماری یا معلولیت “بلکه” وضعیت رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی» تعریف شده است.

 

2- تعریف اختلال روانی

• حالات قابل توجه بالینی که با تغییرات بارز در تفکر، خلق و هیجان و یا رفتار مشخص باشد و با ناراحتی و تشویش شخصی و یا اختلال کارکرد زندگی همراه باشد به عنوان اختلال رفتاری و روانی نامیده می‌شود. این تغییرات در محدوده‌ی طیف هنجار جامعه قرار نمی‌گیرند، بلکه به صورت واضح غیرعادی و پدیده‌ی بیمارگونه است و مداوم یا عودکننده می‌باشد.

نمودار 1 ابعاد انسان سالم را نشان می‌دهد. همان‌طورکه این چهار بعد در شکل‌گیری انسان دخیل است، در اختلال یا سلامت او نیز دخیل است. بحث ما در این مقاله در خصوص بعد روانی (PSYCHO) است. در خصوص این بعد گفته شده است که روان انسان مانند کوه یخی (شکل 1) است که روی آب قرار دارد، یعنی بخش اعظم کوه یخ زیر آب قرار دارد و بر ما پوشیده است. بنابراین خیلی بی‌انصافی است که با شناخت بخش کوچکی که روی آب قرار دارد- و بر ما معلوم است- بگوییم به شناخت بعد روان‌شناختی انسان فائق آمده‌ایم.

3- تعریف سلامت روانی

مفهوم سلامت روانی از نظر سازمان جهانی بهداشت چیزی فراتر از نبود اختلالات روانی است و شامل موارد زیر است:

• 1- خوب بودن ذهنی ( subjective well-being)
• 2- ادراک خود کار آمدی  (perceived self-efficacy)
• 3- استقلال و خود مختاری  (autonomy) .
• 4- مهارت و شایستگی (competence).
• 5- وابستگی بین‌نسلی (intergenerational dependence).
• 6- خود شکوفایی توانمندی‌های بالقوه فکری  و هیجانی

(self-actualization of one’s intellectual and emotional potential).

 

مظلومیت بیماران روانی

بیماری روانی به هیچ وجه یک شکست یا نارسائی فردی محسوب نمی‌شود. فقط مختص دیگران نیست و هیچ کس از ابتلا به این اختلالات مصون نیست. حدس اولیه بیانگر آن است که در حال حاضر در حدود 450 میلیون نفر در جهان از اختلالات روانی یا عصبی یا مشکلات روانی اجتماعی نظیر مسائل مربوط به سوء مصرف الکل و مواد مخدر در رنج هستند، ‌درحالی که بسیاری از آنها در تنهایی و خاموشی به سر می‌برند. ورای رنج ناشی از بیماری و ورای فقدان مراقبت لازم،‌انگ زدن،‌ شرم،طرد شدن و بیش از آنچه که به آن توجه داریم یعنی مرگ، این عزیزان را مورد تهدید قرار می‌دهد (WHO).

 

شیوع اختلالات روانی

افسردگی اساسی امروزه علت اصلی ناتوانی در سراسر دنیا محسوب می‌شود و رتبه چهارم را در میان ده علت اصلی بار جهانی بیماری‌ها به خود اختصاص می‌دهد، و در صورت صحت پیش‌بینی‌ها در 20 سال آینده، افسردگی احتمالا به دومین علت بار جهانی بیماری‌ها تبدیل خواهد شد. در سراسر دنیا 70 میلیون نفر از وابستگی به الکل رنج می‌برند. حدود 50 میلیون نفر دچار صرع و 24 میلیون نفر مبتلا به اسکیزوفرنی ‌هستند. هر سال یک میلیون نفر با خودکشی به زندگی خود خاتمه می‌دهند در حالی که تعداد افرادی که اقدام به خودکشی می‌کنند در حدود 10-20 میلیون نفر تخمین زده می‌شود (WHO).

 

دنیا و بار اختلالات روانی

• در حال حاضر اختلالات روانی چهار مورد از ده علت عمده ناتوانی در سراسر جهان را به خود اختصاص می‌دهد و بر اساس برآوردهای موجود، اختلالات روانی و رفتاری مسئول دوازده درصد از بار کلی بیماری‌ها در جهان می‌باشند. مطالعه‌ی بار بیماری‌ها در سال 2000 تنها با در نظر گرفتن جزء ناتوانی این بار، برآورد کرده است که بیماری‌های عصبی و روانی عامل 8/30 درصد کل موارد YLD(یعنی تعداد سال‌هایی از زندگی که با ناتوانی سپری شده است[1]) می باشد. با این همه، ‌بودجه‌های سلامت روان اکثر کشورها کمتر از یک درصد هزینه‌های کلی سلامت را تشکیل می‌دهد. بیش از چهل درصد کشورها سیاست مشخصی در زمینه‌ی سلامت روان ندارند و بیش از سی درصد آنها فاقد برنامه مشخصی برای سلامت روان هستند. بیش از نود درصد کشورها در یک سیاست جامع سلامت روان که کودکان و نوجوانان را نیز در بر می‌گیرد بی‌بهره هستند (WHO).
• مطالعه بار جهانی بیماری‌ها به نحو معنی‌داری نشان می‌دهد که بار اختلالات روانی به شدت کمتر از آنچه هست برآورد می‌شود. در میان ده علت اول در کل جهان در سال 1990 که براساس سال‌های طی شده با ناتوانی برآورد شده است پنج علت مربوط به اختلالات روانی بوده است.

لازم به توضیح است که در خصوص بار کلی بیماری‌ها، مطالعه‌اي‌ طولانی مدت (تقریباً 10 سال) و با حضور حدود 200 محقق بین‌المللی انجام شده است. در این رشته تحقیقات به جای پرداختن به موضوعاتی مانند شیوع و میزان مرگ‌و‌میر ناشی از یک بیماری خاص، به میزان لطمات اقتصادی، اجتماعی و روانی ناشی از آن بیماری و موضوعاتی از این دست پرداخته شده است.

جدول 1 تغییر در بار جهانی بیماری‌ها در مورد 15 علت اول شناخته شده، طی دهه‌ی آینده است. همان‌ طور که جدول نشان می‌دهد، پیش‌بینی این است که افسردگی ماژور تک‌قطبی که در سال 1990 چهارمین بیماری بوده است، به رتبه‌ی دوم بیماری‌ها در سال 2020 تبدیل شود. همچنین پیش‌بینی می‌شود علیرغم تمام تمهیدات سازمان ملل و شورای امنیت جنگ از رتبه‌ي شانزده به رتبه‌ی هشت برسد،‌ این پیش‌بینی‌ها قبل از حادثه‌ی 11 سپتامبر بود و پس از آن حادثه همچنان که شاهد بودیم اشغال چند کشور از جمله افغانستان و عراق صورت گرفت. بنابراین با بالاتر رفتن احتمال جنگ مشکلات روان‌شناختی به تبع آن نیز افزایش پیدا می‌کند. در خصوص خشونت (از رتبه‌ی 19 به 12) و صدمه به خود (از رتبه‌ی 17 به 14) با کاهش رتبه‌ در دهه‌ي آینده روبرو هستیم. با این توصیفات، و حتی بدون در نظر گرفتن حوادث 11 سپتامبر و…، در 20 سال آینده وضعیت سلامت روان بسیار آشفته‌تر از حال خواهد بود.

 

نقل از کتاب «بار جهانی بیماری‌ها» سازمان بهداشت جهانی، ترجمه دکتر پژمان شادپور، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سال 1377

جدول 2 فهرست 10 بیماری که بیشترین میزان ناتوانی را باعث می‌شود، نشان می‌دهد. افسردگی عمده اولین بیماری در این فهرست است. مصرف الکل، اختلال خلقی دو قطبی، اسکیزوفرنی و وسواس در رتبه‌های چهارم، ششم، نهم و دهم قرار می‌گیرند. همان طور که مشاهده می‌شود از میان 10 بیماری، 5 بیماری مربوط به اختلالات روانی‌ است. شیوع آن‌ها ممکن است بالا نباشد، ولی ناتوانی ایجاد شده به وسیله‌ی آن‌ها بسیار زیاد است.

بار بیماری‌ها بر اساس سال‌های هدر رفته‌ی عمر در ایران در جدول 3 آمده است. حوادث عمدی و غیرعمدی که شامل تصادفات و خودکشی‌ها می‌شود، در رتبه‌ی اول قرار گرفته است و سپس بیماری‌های روانی و اختلالات رفتاری در رتبه‌ی دوم قرار.

 

در اینجا اشاره‌ای گذرا به عوامل سبب‌شناسی اختلالات روانی می‌شود. به صورت کلی به موضوع پرداخته می‌شود و به جزئیات پرداخته نمی‌شود. غالب اختلالات روان پزشکی با عوامل زیر مرتبط هستند:

• 1- عوامل زمینه‌ای ( Predisposing factors) مانند عوامل ساختاری، سرشتی، شخصیتی و زیستی، معلولیت، سن، جنسیت و…
• 2- عوامل آشکارساز ( Precipitating factors) مانند شرایط استرس‌های شدید فیزیکی، روانی و شیمیائی، فقر، جنگ، بلایا و…
• 3- عوامل تداوم‌بخش ( Perpetuating factors) مانند شرایط زندگی، بیماری جسمی، محیط اجتماعی و تنش‌های مستمر، بروز بالای هیجانات و…
• 4- عوامل محافظتی ( Protecting factors) مانند جنسیت، سن، باور و رفتارهای مذهبی و معنوی، اقدامات غربالگری و…

 

نگاهی بر سیمای سلامت روان در ایران

در خصوص سلامت یا اختلال روان‌شناختی می‌توان شاخص‌های زیادی در نظر گرفت، ولی معمولاً میزان نگرانی و اضطراب، میزان غمگینی و افسردگی، دردهای جسمانی و اختلال در کارکرد فرد برای مطالعات غربالگری استفاده می‌شود. نتایج مطالعه‌ای (نوربالا و همکاران، 1378) در خصوص شیوع اختلالات روانی در ایران در جدول 4 آمده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود در 21 درصد افراد ایران علائم افسردگی مشاهده شده است. این رقم در استان‌های مختلف، متفاوت است. در سیستان و بلوچستان که تصور همگانی بر این است که استان محرومی است و امکانات اقتصادی ندارد،‌ کمترین (8/7 درصد) و در استان قزوین بیشترین (1/41 درصد) میزان افسردگی گزارش شده را شاهد بوده‌ایم. این یافته‌ها در خصوص نقطه‌ی برش 2 است یعنی از هر 7 سؤال مربوط به هر خرده مقیاس فرد به 2 سؤال جوابی بدهد که نشانه‌ای از اختلالات روان‌شناختی باشد. نتایج مربوط به نقطه برش 6 و بیشتر در جدول 5 نشان داده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود در این حالت در کل کشور 8/3 درصد از افراد به افسردگی مبتلا هستند، که این رقم در استان کهکیلویه و بویراحمد 5/10 درصد و در استان‌های اصفهان و بوشهر 4/1 درصد بوده است.

 

جدول 6 وضعیت سلامت روان در استان‌های کشور در سال 1378 را نشان می‌دهد. در خصوص عقب‌ماندگی شدید 6/0 درصد در کل کشور بوده است. میزان جسمانی سازی، اضطراب، اختلال عملکرد اجتماعی، افسردگی، و کلا اختلالات روانی به ترتیب عبارت بوده است از: 9/17، 8/20،‌ 2/14، 0/21، و 0/21 درصد. سایکوز نیز 5/0 درصد افراد جامعه را مبتلا کرده است.

وضعیت سلامت روان در جدول 7، 8 و 9 به ترتیب با تطبیق سن و جنس، نقاط شهری و نقاط روستایی نشان داده شده است. اکثر تحقیقات بین‌المللی نشان می‌دهد اختلال روانی در روستاها به دلیل زندگی آرام و دور از تنش کمتر است، این در حالی است که در ایران در قبال  9/20 درصد اختلال روانی در شهرها 3/21 درصد اختلال روانی در روستاها گزارش شده است، اگرچه این تفاوت به لحاظ آماری معنادار نیست، یک زنگ خطر است، که ما به هر وسیله‌ای که شده (مانند رادیو، تلویزیون، رسانه‌ها، تریبون‌ها، منابر و…) استرس و فشار روانی را به مناطق روستایی خود نیز منتقل کرده‌ایم. استان‌های چهارمحال و بختیاری، گلستان و همدان به لحاظ کل اختلالات روانی بالاترین درصدها را به خود اختصاص داده‌اند. این یافته در قیاس با یافته‌های بین‌المللی خارج از انتظار بوده است.

 

جداول 10 و 11 وضعیت سلامت روان زنان و مردان را در استان‌های کشور نشان می‌دهد. 9/25 درصد زنان و 9/14 درصد مردان از اختلالات روانی رنج می‌برند. استان‌های چهارمحال و بختیاری، گلستان و همدان در خصوص زنان و استان‌های قزوین و همدان در خصوص مردان بیشترین میزان درصدها را به خود اختصاص داده‌اند.

 

به دلیل دو تشخیصه بودن برخی از بیماران، جمع شیوع هریک از اختلال‌های روانپزشکی از میزان شیوع «کلیه اختلا‌ل‌های روانپزشکی»بیشتر می‌شود. زمستان 78، دوره دوم، شماره چهارم.

جدول 12 وضعیت سلامت روان را در برخی پایتخت‌های کشورهای جهان و جدول 13 وضعیت سلامت روان را در تهران نشان می‌دهد. در این میان دیگر پایتخت‌ها ناکازاکی کمترین میزان (4/9 درصد) و سانتیاگو بیشترین میزان (5/52) را به خود اختصاص داده‌اند. در مورد تهران این میزان به 5/21 درصد می‌رسد. بالاترین میزان شیوع در ایران مربوط به اختلالات خلقی و مشخصاً افسردگی و پس از آن اختلالات اضطرابی است.

در ادامه به پژوهشی که روند 30 ساله‌ی وضعیت مصرف مواد مخدر در ایران را بررسی کرده است (دکتر آفرین رحیمی موقر و همکاران، ‌1378)، اشاره می‌شود و سپس به مکانیزیم‌های مواد مخدر و باقی مطالب می‌پردازیم.

در این مطالعه‌ی مقطعی که در ده مرکز استان کشور از نظر شرایط متفاوت فرهنگی اجتماعی انجام شد مجموعا 1500 نفر معتاد با استفاده از پرسشنامه از نظر سال شروع مصرف مواد، سال شروع الگوهای مصرف تزریقی و برخی از عوامل مرتبط مورد بررسی قرار گرفت. با توجه به مخفی بودن پدیده اعتیاد برای دسترسی به معتادان از سه روش استفاده شد: معتادان مراجعه کننده به مراکز درمان سرپایی،‌ معتادان زندانی و معتادان شهر از طریق روش گلوله برفی.

تجزیه و تحلیل فراوانی بروز سالانه سوء مصرف مواد نشان می‌دهد که گرچه میزان بروز مصرف مواد در سال‌های متوالی از نوسان‌هایی برخوردار است، لیکن در طی 30 سال گذشته روند کلی رو به افزایش بوده است. بیشترین میزان افزایش در سالهای 52-56 با میزان 166 درصد رخ داده است، پس از آن تا سال 66 به تدریج از شدت آن کاسته شده و سپس مجددا در دوره زمانی 67-71 به میزان رشد 59 درصد رسیده است.

در طی بیست سال گذشته از سال 57-77 به طور متوسط میزان رشد بروز سوء مصرف مواد سالانه 8درصد بوده و یا به عبارت دیگر تقریبا هر 12 سال 2برابرشده است.

با مقایسه این نرخ با نرخ رشد جمعیت که در طی 20 سال گذشته به طور متوسط 63/2 درصد بوده است، ‌ملاحظه می‌شودمیزان رشد بروز سوء مصرف مواد بیش از 3 برابر نرخ رشد جمعیت بوده است.

همچنین میزان رشد مصرف تزریقی مواد در 10 سال گذشته 330 درصد و به طور متوسط در هر سال 33 درصد بوده است.

مکانیسم تاثیر مواد مخّدر

• اثرات مفید موقّت: 1- دردزدائی2- اضطراب‌زدائی 3- نشاط افزائی 4-جسارت زائی 5- مهارگسیختگی
• اثرات تداوم مصرف: 1- ایجاد وابستگی (فیزیکی  و روانی) 2- ایجاد تحمل (Tolerance)
• مرداب اعتیاد محصول پدیده فریبنده اثرات مفید و گذرای مواد و درگیر شدن در دام پدیده‌ی وابستگی و تحمل است.
• نگاه جامعه‌نگر به اعتیاد، نگاهی ریشه‌ای به عوامل مساعد کننده سوء مصرف مواد در جامعه است.

با توجه به این مطالب  توجه به این نکته حائز اهمیت است که اگر در جامعه‌ای برخوردار از دانایی، از یک سو احساس نشاط و امکان ابراز نظر جسورانه وجود داشته باشد، و از سویی دیگر نگرانی و مهارهای بی‌مورد و خشن اجتماعی وجود نداشته باشد، افراد کمتر به سوی مصرف و سرانجام اعتیاد به مواد مخدر کشیده می‌شوند.

 

خانواده و یافته‌های پژوهشی در ایران

درصد شیوع اختلال روانی در کشور بر حسب تاهل عبارت است از:

1- بررسی سلامت روان در ایران (دکتر نوربالا و همکاران، 1378):

• جامعه آماری: جمعیت بالای 15 سال کشور، حجم نمونه 35014 نفر (حدود 001/0 خانوار‌ها)
• ابزار پژوهش: آزمون غربال گریGHQ-28
• شیوع اختلالات روانی: 21% (9/25% زنان  و 9/14% مردان)
• متأهلین 6/13% ، مجردین 1/5%، مطلقه و بیوه 3/2%

2- همه‌گیرشناسی اختلالات روان‌پزشکی در ایران (دکتر محمدی و همکاران، 1380):

• جامعه آماری: جمعیت 18 سال و بالاتر کشور، حجم نمونه 25180 نفر
• ابزار پژوهش: آزمون SADS) ) شامل 904 سؤال
• شیوع اختلالات روانی: 10/17% (4/23% زنان و 8/10% مردان)
• متأهلین 3/11%، مجردین 7/8% ، مطلقه و جدا شده 3/22%

همان‌طور که مشاهده می‌شود در این دو تحقیق بر خلاف نتایج تحقیقات بین‌المللی میزان اختلالات روانی در متأهلین بیشتر از افراد مجرد است.

3- آمار ثبت احوال کشور:

• براساس آمار سازمان ثبت احوال کشور در سال 1385 نسبت طلاق به ازدواج به میزان 1/12 است که نسبت به سال 1384 به میزان 7/10درصد رشد قابل توجه را نشان می دهد. در حالی که این نسبت در سال 1384  به 1383 تغییری نداشته است.
• در سال 1385 نسبت به سال 1384 میزان ازدواج 22/1 درصد رشد منفی داشته است اما آمار طلاق از رشد مثبت 7/11 درصدی برخوردار بوده است در سال 1385 به ازای هر3/8 ازدواج یک طلاق ثبت شده است.

4- آمار سازمان بهزیستی:

 

 

 

همان طور که جداول 14 و 15 نشان می‌دهند رشد ازدواج به طلاق در سال 1385 نسبت به 1384 چه در شهر و چه در روستا منفی بوده است، از سویی دیگر طلاق رشد مثبت داشته است.

در کل نتایج بخش خانواده نشان می‌دهد نهاد خانواده در ایران با مشکل جدی روبروست.

 

 

جدول 16 آمار ازدواج و طلاق را به تفکیک استان‌های کشور نشان می‌دهد. همان طور که مشاهده می‌شود رتبه‌ی اول مربوط به تهران و رتبه‌ی ‌آخر مربوط به ایلام است.

سرانه خودکشی در ایران

 

 

نمودار 2 سرانه‌ی خودکشی در ایران را نشان می‌دهد. همان‌طور که ملاحظه می‌شود، در میان استان‌های کشور ایلام بیشترین سهم را به خود اختصاص می‌دهد. در کنار هم گذاشتن نتایج جدول 16 و نمودار 2 این تبیین را به ذهن متبادر می‌سازد که جایی که عرف اجتماعی جلوی بروز طلاق را می‌گیرد،‌ میزان خودکشی بالا می‌رود.

جدول 17 مقیاس درجه‌بندی سازگاری مجدد اجتماعی را نشان می‌دهد. در جوامع غربی بالاترین میزان فشار روانی مربوط به مرگ همسر است، ولی چند تحقیق نشان می‌دهد در ایران بالاترین فشار روانی مربوط به مرگ فرزند است.

 

روان پزشکی اجتماعی

روان‌پزشکی جامعه‌نگر یا سلامت روان، انقلاب سوم روان‌پزشکی نیز خوانده می‌شود و دارای سه سطح پیشگیری است.

1- پیشگیری اولیه (مانع بروز)

2- پیشگیری ثانویه (مانع شیوع)

3- پیشگیری ثالثیه (مانع ازمان)

قابل توجه این که پیشگیری اولیه شامل تمهیدات، تصمیمات و اقدامات تمامی قوای تقنینی، اجرائی، قضائی، انتظامی یک جامعه و همه‌ی افراد آن جامعه است.

 

راهبرد‌های اختصاصی پیشگیری اولیه و ارتقای سلامت روان

1- انجام مطالعات نیاز سنجی دوره ای به منظور به روز نمودن اولویت های ارتقای سلامت روان جامعه.

2- آموزش و آگاه سازی عموم مردم در زمینه سلامت روان.

3- تقویت مهارت های مرتبط با سلامت روان از جمله مهارت های زندگی، مهارت های فرزندپروری، مهارت های شغلی و مهارت های زندگی سالم.

4- ایجاد و تقویت سیستم های حمایت اجتماعی.

5- مداخلات اجتماعی در جهت کاهش استرس و ارتقای سلامت روان.

6- تاب آوری فردی (Personal Resilience)

7- تقویت شبکه‌های ارتباطی محله‌ای، مشارکت شهروندان و فعالیت‌های محله‌ای (Community Action)

8- توانمند سازی اجتماعی (Social Empowerment)

9- مداخله در بحران برای وضعیت‌هایی نظیر: طلاق، جدائی، بلایا و آسیب‌های دیگر.

10- کنترل عوامل خطر شناخته شده در برخی مشکلات و بیماری ها مثل: خودکشی، خشونت، اعتیاد، صرع، عقب ماندگی‌ذهنی و….

11- پیشگیری از کودک آزاری و دیگر خشونت‌های خانگی.

12- مدافعه گری (Advocacy) از کلیه‌ی برنامه‌های مرتبط با سلامت روان.

13- پایش، ارزشیابی و انجام پژوهش‌های ضروری ذیربط

 

نتیجه‌گیری

1- اهمیت اختلالات روانی در نظام سلامت جوامع، تا حد زیادی مغفول واقع شده است. آینده‌ای  نگران از نظر سلامت روان برای جهان پیش بینی می‌شود.

2- گرچه آمار اختلالات روانی در ایران نامطلوب نیست ولی سیمای آن از نظر عوامل دموگرافیک نامتعارف است.

3- جامعه‌ی ایرانی، جامعه ای هیجانی، نگران، غمگین، حرمت‌شکن و غیرقابل‌پیش‌بینی است که همگی از عوامل خطر بروز اختلال روانی محسوب می‌شوند.

4- در ایران، خانواده‌های متأهل بنا به دلائل گوناگون از سلامت روانی مطلوب‌تری در قیاس با افراد مجرد برخوردار نیستند و این موضوع جای تأمل و نگرانی دارد.

5- در ایران، سیر فزاینده‌ی آمار طلاق اعم از شهر و روستا نگران کننده است . این شرایط حکایت از وجود مشکل و احتمالاً آسیب خانواده در جامعه‌ی ما را دارد و حداقل اختلال روابط بین فردی را به تصویر می‌کشاند که لازم است اصول روابط بین فردی در خانواده ها، براساس احترام متقابل شناسانده و آموزش داده شود.

6- مهار نشدن بلکه رشد گرفتن سیر شیوع پدیده اعتیاد در ایران علی رغم همه مقابله‌های جدی صورت گرفته قبل و پس از انقلاب، حکایت از ناموفق بودناقدامات انجام شده دارد و نشان می‌دهد که موضوع اعتیاد از مقولات مهم آسیب‌زای روانی اجتماعی کشور ما محسوب می‌شود و باید به این مقوله از دیدگاهروان‌‌پزشکی جامعه‌نگر و با رفع عوامل مساعد کننده‌ی اعتیاد در جامعه بی پروا نگریست و عوامل دیگر را شناسائی و برخورد علمی به عمل آورد.

7- اگر در ابعاد پیشگیری از بروز عوامل تنش زا، در سطوح خانواده و اجتماع اقدامی اساسی و بنیادی صورت نگیرد آینده‌ای ناخوشایند و نامطبوع برای اجتماع ما پیش بینی می‌شود.

8- آموزه های دینی، موازین اخلاقی و معنوی، فارغ از نگاه سیاسی و دیدگاه حاکمان دینی، از عوامل موثّر در رابطه با تأمین، حفظ و ارتقای سلامت روانی محسوب می‌شود.

9- ایجاد هرگونه تمهیداتی در رابطه با کاهش نگرانی، فضای آزاد و بانشاط، امنیت و رفاه اجتماعی و جامعه برخوردار از حقوق وکرامت انسانی و قابل‌پیش‌بینی، در راستای سطح اولیه‌ی پیشگیری سلامت روان محسوب می‌شود.

10- آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی آحاد جامعه و همه دست اندرکاران تقنینی، اجرائی، قضائی، نظامی و امنیتی در رابطه با عوامل سبب ساز اختلالات روانی، بار این اختلالات بر سلامت و فرهنگ و اقتصاد جامعه از اولویت‌های مهم عاجل است.

 

نتیجه‌گیری نهائی

شایسته است موسسه رحمان بخشی از جهت گیری و اقدامات مطالعاتی و اجرائی خود را در رابطه با ارتقای سلامت روانی جامعه اختصاص دهد.