گزارش هجدهمین نشست سالانه رحمان – ۱۴۰۴

رحمان؛ ۱۸ سال پژوهش مستقل در جامعه ایران

«در شرایط فعلی، تمرکز مؤسسۀ رحمان بر مسئلۀ نابرابری و ابعاد مختلف آن حول سه محور بازتوزیع منابع، بازشناسی یا به رسمیت شناختن هویت‌های مختلف، و بازنمایی یا امکان یافتن نمایندگی در ساختار سیاسی موجود است. مطالعۀ نابرابری باید با توجه به ابعاد مختلف همپوشان یا عوامل مختلف اثرگذار بر یکدیگر انجام شود. ترکیب عوامل نابرابری‌ساز با یکدیگر وقتی این عوامل همپوشان می‌شوند موجب می‌شود نابرابری شدت بیشتری یابد.» آنچه آمد، بخشی از صحبت‌های آرمان ذاکری، عضو شورای پژوهش مؤسسۀ رحمان در هجدهمین مراسم سالانۀ مؤسسه بود. گزارش این مراسم را در ادامه بخوانید:

ضرورت توجه به ابعاد مختلف نابرابری

ذاکری رحمان را شایستۀ تقدیر دانست که در هجده سال گذشته با وجود فراز و نشیب‌ها و انقطاع‌های مکرر نهادی که معمول جامعۀ ایران هستند، توانسته مستقل از دولت و ساختارهای رسمی به فعالیت خود ادامه دهد. او گفت در سال‌های گذشته فعالیت مؤسسه بیشتر متمرکز بر حوزۀ آسیب‌های اجتماعی بوده‌است، درحالیکه در حال حاضر با حجم نسبتاً عظیمی از مسایل و تقاضاها روبه‌رو هستیم که برای پاسخگویی مؤثر به آنها نیازمند اولویت‌بندی‌شان و فعالیت متمرکزتر هستیم. متناسب با این بازاندیشی، این تشخیص در مؤسسه داده شد که تا اطلاع ثانوی روی مسئلۀ نابرابری تمرکز کنیم. در ایران، سه نوع نابرابری خیلی مهم هستند: نابرابری در حوزۀ جنسیت، نابرابری در حوزۀ قومیت، و نابرابری در حوزۀ مذهب و اینها سه بعد اصلی نابرابری‌های هویتی هستند که هم ابعاد تاریخی دارند و هم با یکدیگر گره‌خوردگی دارند. ما در رحمان بر آن هستیم با توجه به سه بعد بازتوزیع، بازشناسی و بازنمایی، انواع اصلی نابرابری را در ایران بازآرایی کنیم. اما در این سطح متوقف نمی‌شویم. به دلیل اهمیت مسئلۀ اقتصاد و تحولاتی که به‌ویژه در دهۀ نود در ایران رخ داده از جمله اینکه کشور توسعۀ اقتصادی نداشته، ده میلیون نفر به زیر خط فقر افزوده شده‌اند و بیست میلیون نفر حاشیه‌نشین شهری داریم، دو جغرافیا را به عنوان محل تمرکز انتخاب کردیم: یکی استان‌هایی که در گزارش‌ها از آنها با عنوان فقیرترین استان‌های کشور نام برده می‌شود، شامل: سیستان و بلوچستان، خراسان شمالی، آذربایجان غربی، کرمان، هرمزگان، گلستان و کردستان که اینها به لحاظ شاخص‌های اقتصادی و مسئلۀ بازتوزیع فقیرترین استان‌های کشور هستند. جغرافیای دیگر حاشیه‌نشینی است و جمعیتی که در حاشیۀ کلانشهرهایی مثل تهران و مشهد ساکن هستند.

به نظر ذاکری، گرچه در نقطۀ صفر پژوهش نیستیم و در این سال‌ها کارهایی درخور اعتنا به همت افراد مختلف از جمله مؤسسۀ رحمان و برخی از دانشگاهیان انجام شده‌اند اما هم پژوهش‌ها بالانس نیستند و در مورد برخی استانها و برخی از حاشیه‌نشینی‌ها تحقیقات بیشتری انجام شده‌اند و هم اینکه توان پژوهشی در این حوزه‌ها کم بوده و همچنان هم کم هست. حمایت‌های دولتی پایین است و امیدی هم به آن نیست و اگر هم امیدی باشد، به همین مؤسسات مستقل است.

تغییر جامعه با اتکا به جامعه

ذاکری با تأکید بر ضرورت تمرکز بر ابعاد مختلف نابرابری گفت آرام‌آرام داریم به این سمت می‌رویم که مجموعه‌ای از تحقیقات تعریف شوند که در کنار وجه توصیفی وجه کاربردی هم داشته باشند و در وجه کاربردی هم اصرار داریم که برای ایجاد تغییرات بیش از اینکه نگاهمان به دولت باشد، روی خود جامعۀ مدنی متمرکز شویم و اگر هم قرار است توصیه‌های کاربردی ارائه کنیم، آن توصیه‌ها در وهلۀ اول معطوف به نهادهای مدنی، فعالان منطقه و نیروهایی باشند که از دل جامعه به تغییر آن فکر می‌کنند. توانمان محدود هست، امکانات محدود هست هم از حیث مالی، هم از حیث پژوهشگرانی که کاربلد باشند و بتوانند بروند در فیلد و کارهای تجربی خوب انجام دهند ولی به هر حال این امید وجود دارد که با همین قدم‌های کوچکی که برداشته می‌شود و با پایمردی کسانی که در این سال‌ها دست نکشیدند و همچنان دارند تلاش می‌کنند که زنجیره‌های بزرگتری را در جامعۀ مدنی درست کنند که از خلال آنها ما قدرتمان افزایش پیدا کنه، بتوانیم آرام‌آرام قدم‌هایی برداریم که این نابرابری‌ها را کم کند.

اهمیت ارائۀ راهکار برای حذف کار کودک

افخم صباغ، سخنران دیگر هجدهمین مراسم سالانه رحمان بود. عضو هیات امنای مؤسسۀ توانمندسازی مهروماه در مورد همکاری این مؤسسه با مؤسسۀ رحمان در پژوهش پایان دادن به کار کودک گفت این همکاری و همفکری از سال1399 شروع شد. یک سری نشست‌های مشترک برگزار شد و سعی شد از زوایای مختلف به این موضوع نگاه شود. ما گرچه قائلیم به اینکه کار کودک فراتر از خیابان است اما اتفاقاً خیابان را انتخاب کردیم چون فکر می‌کردیم در کنار توصیف وضعیت موجود باید در پی ارائۀ راهکار هم بود و این ضعف در ارائۀ راهکار مسئله‌ای بود که پژوهش‌های قبلی داشتند و ما فکر کردیم شاید بتوانیم با ارائۀ راهکار و برنامه بر سیاستگذاری‌های مرتبط اثرگذار باشیم.

پژوهش پایان‌دادن به کار کودک با مدیریت آقای دکتر روشنفکر و پژوهشگرانی بنام شروع شد. کاری طولانی بود که در چند بخش انجام شد، شامل: شناخت وضعیت موجود از منظر جمعیت‌شناختی؛ بررسی علل کار کودک در سطوح مختلف؛ بررسی برنامه‌ها و سیاست‌های دولت در رابطه با پایان‌دادن به کار کودک؛ بررسی تجربه‌های موفق داخلی و خارجی در حیطۀ پایان‌دادن به کار کودک؛ و بررسی نقش ذینفعان در این حوزه. یکی از اقدامات تیم پژوهشگران برگزاری کارگاه‌هایی با استفاده از تجربیات سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزۀ کار کودک بود. نشست‌هایی در مؤسسۀ رحمان با حضور پانزده ان‌جی‌او که همگی عضو شبکۀ یاری کودکان کار بودند، برگزار شدند. این پژوهش در نهایت به کتابی با عنوان «پایان‌دادن به کار کودک» تبدیل شد که تنها وجه توصیفی ندارد و راهکارهایی برای پایان‌دادن به کار کودک نیز ارائه می‌دهد.

مسئولیت‌ دولت‌ها در حذف کار کودک

صباغ گفت پایان‌دادن به کار کودک در درجۀ اول مسئولیت دولت‌هاست. بررسی تجربیات کشورهای موفق در زمینۀ حذف کار کودک نشان داد که کشورهای موفق آنهایی بودند که دولت مسئول و سیاستگذار اصلی در این برنامه بود؛ توانسته بود تغییراتی در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی‌اش ایجاد کند؛ برنامه‌های تأمین رفاه خانواده‌های اقشار فرودست را جدی بگیرد؛ و همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد را با خودش بیشتر کند. این درحالیست که در کشور ما از این لحاظ ضعف جدی وجود دارد و دولت بیشتر سعی می‌کند با دستگیری و جمع‌آوری کودکان کار منظرۀ شهری را پاک کند.

صباغ در آخر گفت خروجی این پژوهش تنها کتاب پایان‌دادن به کار کودک نبود، بلکه در همۀ جلساتی که در رحمان تشکیل شدند بین ان‌جی‌اوهایی که در این حوزه کار می‌کردند هم‌افزایی شکل گرفت و باعث شد همبستگی مجددی بین ان‌جی‌اوها صورت گیرد.

اولویت مطالعه و برنامه‌ریزی در اقدامات خیریه

رضا درمان_ مدیرعامل مؤسسۀ خیریۀ ابتکار و توسعۀ نوید_ سخنران پایانی این مراسم بود. وی با تقدیر از فرصت همکاری با مؤسسۀ رحمان به عنوان مؤسسه‌ای پژوهش‌محور گفت سازمان‌های خیریه عمدتاً علاقه دارند وارد حوزۀ عملیات شوند. معمولاً عادت دارند موضوع مطالعه، آماده‌سازی، طراحی و برنامه‌ریزی را رها کنند و فعالیت میدانی انجام دهند. درحالیکه باید بپرسیم چرا نباید فکر کنیم؟ چرا نباید مطالعه کنیم؟ و چرا نباید برنامه‌ریزی کنیم؟ باید به این بیندیشیم که بدون مطالعه و برنامه‌ریزی ممکن است با اقداماتی که انجام می‌دهیم حتی آسیب بزنیم.

درمان با اشاره به تجربه‌اش از مدیریت سازمانی متولی مدرسه‌سازی گفت ما 35-34 سال مدرسه ساختیم و خوب هم مدرسه ساختیم ولی فقط مدرسه ساختیم. اما اثرمان چقدر بود؟ سال 95 یا 96 بر اساس گزارش وزارت رفاه، 132هزار بچه ترک تحصیل کرده بودند. ما در مرحلۀ اول با بیش از 120هزارتای اینها تماس تلفنی گرفتیم و پرسیدیم چرا مدرسه نمی‌روند. آمار عجیب بود و بعد از 35 سال کار گویی دنیا بر سر ما خراب شد. تنها هفت درصد این بچه‌ها به دلیل عدم دسترسی به مدرسه در محله‌شان به مدرسه نمی‌رفتند درحالیکه ما تمام تمرکزمان روی این هفت درصد بود و تمام بودجه‌مان را صرف این هفت درصد کرده بودیم. ده درصد بچه‌ها به دلیل معلولیت مدرسه نمی‌رفتند چون مدرسه رمپ نداشت، سرویس بهداشتی مناسب نداشت، دستگیره روی دیوار نداشت و خیلی ارزان‌تر بود که این ده درصد را به مدرسه‌های سر کوچه‌هایشان برگردانیم. یازده درصد بچه‌ها به مدرسه نمی‌رفتند چون هم معلول بودند و هم معضل معیشتی داشتند. بچه نیاز به ویلچر داشت اما نمی‎‌توانست بخرد؛ نیاز به سمعک استخوانی داشت اما نمی‌توانست بخرد. اینها که خیلی ارزان‌تر از مدرسه‌سازی بود. درحالیکه ما افتاده بودیم در چاه ویلی بنام مدرسه‌سازی. بنابراین، یک کار مطالعاتی به ما و تمام مدرسه‌سازها کمک کرد که بیاییم تئوری تغییرمان را اصلاح کنیم. برویم جایی بایستیم که پولمان اثرگذار باشد و بتوانیم اثرات بزرگتری خلق کنیم. بجای اینکه ما سازمان‌های مردم‌نهاد دور خودمان بچرخیم و بعضی وقت‌ها آسیب ایجاد کنیم، بیاییم کار اثرگذار را به روش درست انجام دهیم. به نظر من ما باید کمک کنیم تعداد مؤسساتی مثل رحمان بیشتر شود. قدر آنهایی را که داریم بدانیم و کمکشان کنیم که تعدادشان بیشتر شود و دامنۀ عملکردشان هم وسیع‌تر شود.

به نظر درمان اما گرچه مطالعه خوب است، کافی نیست. از مطالعات پایه‌ای باید به مطالعات کاربردی هم برسیم. کار را توسعه دهیم. از گزارش وضعیت به ارائۀ راهکار هم باید برسیم. از خواندنی‌های عمومی‌تر به سفارش پژوهش برسیم. باید باور کنیم که نیت خوب کافی نیست و موتور پیشرفت و بهبود دانایی هست که از دل مطالعه‌کردن و تعمق در می‌آید و این یک کار تخصصی هست که اگر اتفاق افتد به نفع همۀ ماست.

بخش‌های دیگر هیجدهمین مراسم سالانه موسسه رحمان به گپ و گفت اعضای موسسه رحمان با اهالی علوم اجتماعی، فعالان مدنی و همکاران سابق موسسه و همچنین تجلیل از پیمان مغازه _مدیرعامل سابق موسسه رحمان_ اختصاص یافت. این مراسم دوم اردیبهشت 1404 برگزار شد.