نشست “نابرابری‌­های اجتماعی و سلامت” بهمن 1389 با حضور محمدرضا واعظ مهدوی در مؤسسه رحمان برگزار شد.

هماهنگ با آیات گوناگون قرآن کریم، خلق جهان برپایه حق است. آفرینش هستی بیهوده و بازیچه نبوده است.هدف غایی خلقت، تحقق حق و حذف باطل است.از آنجا که حق و عدل از سویی، و ظلم و باطل از سوی دیگر، مترادف و مرتبط با یکدیگر هستند، تحقق عدالت و محو ظلم و بی‌عدالتی، هدف والای خلقت الهی و غایت اجتماعات بشری تلقی می‎شود. در این راستا، حکومت و سرپرستی جامعه به ­عنوان «امانت­داری» و «نگهبانی‏» اجتماع شناخته شده، آن را نوعى امانت تلقی می­‌کند که به حاکم سپرده شده و باید ادا شود. قرآن کریم، ادای این امانت را، برقراری حق و عدل در میان مردمان اعلام می‌کند و اگر حکومت‌ها در این راه پیشرفتی بدست آورند حکومت‌های موفق و امانت‌دار تلقی می‌شوند و در غیر این صورت جلوه طاغوت خواهند بود. برقراری عدالت، هدف والای نظامات اجتماعی و حکومت‌ها و دولت‌ها است.

از دیگر سو، امروزه جوامع شهری در سراسر جهان با چالش­‌های جدیدی روبرو هستند؛ گسترش بیماری‌ها، رشد فقر، افزایش فاصله طبقاتی، ترافیک، آلودگی محیط‌زیست، رشد ناامنی‌های اجتماعی و چالش‌های متعدد اجتماعی؛ در حقیقت جهان امروز به­ طور عمده گرفتار «گسترش شهرنشینی‌های برنامه­‌ریزی ­نشده» ای است که چالش‌های نوینی را در پیش روی قرار داده است. این پدیده جهانی در کشور ما نیز نمود بارزی دارد.

رشد و توسعه اقتصادی به­ طور طبیعی تولیدکننده نابرابری است؛ افرادی که به دلایلی پیشرفت کرده‌­اند به مرور زمان رشد بیشتری می­‌کنند و افراد جامانده از پیشرفت، به مرور ناتوان‌­تر می‌شوند. در نتیجه به مرور زمان شکاف موجود در جامعه بیشتر و بیشتر می­‌شود. رانت‌های اجتماعی و ثروت‌های حاصل شده از تبانی و فساد، این شکاف را شدیدتر و عوارض بی‌عدالتی‌ها را وحشتناک‌تر می‌سازد. کشورهای پیشرفته، با آگاهی از این موضوع، بودجه‌های سالیانه خود را برپایه کاهش نابرابری‌ها تنظیم می‌کنند و برنامه‌های خود را بر هدف اپتیموم‌سازی برخورداری عموم اقشار و گروه‌های اجتماعی از مواهب رشد و توسعه اقتصادی استوار می‌سازند تا بدین وسیله عدالت هرچه بیشتر اجرا شود.

برخی از آمارهای بین‌المللی از میزان نابرابری در جهان عبارت است از:

85 درصد ثروت و منابع مالی در اختیار 20 درصد جمعیت جهان است و این در حالی است که مصرف جهانی کالاها و خدمات از مرز 25 تریلیارد دلار فراتر رفته است.

ü      5/1 میلیارد نفر خارج از حوزه خدمات بهداشتی هستند.

ü      3/1 میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند.

ü      25 درصد انسان­‌ها مسکن و سرپناه ندارند.

ü      20 درصد انسان­‌ها سوء­تغذیه دارند.

ü      تفاوت و نسبت درآمدی میان 20 درصد نخست و 20 درصد انتهایی جمعیت جهان در ابتدای هزاره سوم به نسبت 80 به 1 است.

ü      20 درصد مردم دنیا، حدود 60 درصد کل انرژی جهان را مصرف می­‌کنند و 20 درصد انتهایی جمعیت جهان (فقیرترین گروه) تنها 4 درصد کل انرژی را مصرف می­‌کنند.

ü      20 درصد انتهایی جمعیت جهان (فقیرترین گروه) تنها 3 درصد کل دی­‌اکسید­کربن سالانه جهان را تولید می­‌کنند، در آمریکا سرانه این انتشار حدود 21 تن و در چین حدود 3 تن است.

ü      15 کشور جهان نسبت به سال 1990 فقیرتر شده‌­اند.

ü      در 21 کشور تعداد گرسنگان بیشتر شده است.

ü      در 14 کشور کودکان بیشتری در سنین کمتر از 5 سالگی می­‌میرند.

ü      در 12 کشور ثبت نام در مدارس ابتدایی رو به کاهش است.

ü      در 34 کشور امید به زندگی رو به کاهش است.

داده­‌های فوق که همگی مستند به گزارش‌های معتبر بین‌المللی ارائه شده است، نشان دهنده این هستند که نابرابری در جهان رو به افزایش است. جهانی برخوردار از مواهب توسعه و پیشرفت، و جهان دیگر فقیر و محروم و نابرخوردار؛ شکاف بین فقرا و ثروتمندان در عرصه جهانی هم بین کشور ها و هم در درون اغلب کشورهای جهان رو به گسترش و عمیق‌تر شدن است.

برای کاهش نابرابری‌­ها می­‌بایست شاخص­‌های مناسبی برای سنجش نابرابری و پایش مستمر آن را تعریف کرد. یکی از مهم‌ترین و ارزنده‌ترین منابع اطلاعاتی برای سنجش وضعیت اقتصادی خانوارها و ارزیابی میزان عدالت در بهره‌مندی‌های اجتماعی، استفاده از داده‌های «بررسی هزینه و درآمد خانوار» است.این داده‌ها که همه ساله جمع‌آوری می‌شوند، در قالب سری زمانی با قدمتی به نزدیک به پنجاه سال قابل دسترسی و مقایسه هستند.

برخی از این شاخص‌­های مناسب سنجش بهره‌مندی اقتصادی و ارزیابی نابرابری‌های اجتماعی، عبارت است از:

1- قیمت کالاها و خدمات مصرفی؛ بیشترین افزایش قیمت به ­ترتیب مربوط به گروه بهداشت و درمان (71 برابر)، گروه تحصیل (57 برابر) و گروه رستوران و هتل (43 برابر) است. گفتنی است شاخص گروه بهداشت و درمان رشدی بیش از 2 برابر شاخص کل نسبت به سال 1369 را تحمل کرده است (جدول 1).

جدول 1- شاخص قیمت در چهار گروه خوارکی­‌ها، بهداشت و درمان، ارتباطات و آموزش و تحصیلات (1388-1369)

2- ترکیب سبد هزینه‌­ای خانوار در دهک­‌های گوناگون؛ با کاهش درآمد خانوار (دهک یک و دو) سهم هزینه­‌های بهداشت و درمان کاهش، ولی سهم هزینه‌­های مسکن به شدت افزایش می­‌یابد (جدول 2).

جدول 2- ترکیب سبد هزینه خانوار به تفکیک دهک­‌ها در سال 1386

3- هزینه‌های سلامت؛ مشکل زمانی بروز می‌كند كه سهم هزينه‌های بهداشتی خانوار، در يك دوره، از مقدار معينی تجاوز كند. منظور اين است كه در مقايسه با سهم مخارج كالاها و خدمات غيرپزشكی، سهم بزرگی از هزينه­‌های خانوار به هزينه­‌های سلامت اختصاص داده شود. در برنامه چهارم توسعه پیش­‌بینی شده بود که درصد خانوارهای گرفتار هزینه­‌های کمرشکن درمانی باید به 1 درصد برسد، ولی آمار نشان ­دهنده این امر نیست (جدول 3). بررسی انجام­ شده در سطح تهران نتیجه نگران­‌کننده‌تری دربر داشت، به­ طوری که میانگین شاخص هزینه­‌های کمرشکن درمانی در سال 1387 در شهر تهران 3/13 درصد بود (جدول 4).

جدول 3- درصد افراد گرفتار هزینه­‌های کمرشکن درمانی 1385-1374

جدول 4- درصد افراد گرفتار هزینه­‌های کمرشکن درمانی به تفکیک مناطق شهری تهران (سال 1387)

بر اساس تحلیل هزینه­‌های ماهیانه سلامت در بیستک­های درآمدی شهر تهران (جدول 5) می‌توان نتیجه‌گیری کرد که خانوارهای با درآمد بالا بیشتر به بیمارستان­‌های خصوصی و خانوارهای با درآمد پایین بیشتر به بیمارستان­‌های دولتی مراجعه می­‌کنند. در مورد هزینه داروها این وضعیت به وضوح مشاهده نمی­‌شود، یعنی دارو نسبت به بیمارستان فشار بیشتری را به خانوارهای کم­درآمد وارد می­‌کند.نسبت هزینه دارو در بیستک پر درآمد به بیتک کم درآمد 8 برابر است در حالی که هزینه بیمارستان بیستک کم درآمد کمتر از یک پنجاهم بیستک پر درآمد می‌باشد. به­ طورکلی می‌­توان گفت سیستم حمایت‌­های اجتماعی در بخش بیمارستانی بسیار مطلوب­‌تر از سایر بخش­‌ها عمل کرده است.

جدول 5- هزینه­‌های ماهیانه سلامت در بیستک­‌های درآمدی شهر تهران (سال 1387)

نمودار 1 درصد خانوارهای دارای مسکن را به تفکیک مناطق شهری تهران نشان می‌­دهد. به­ طور میانگین 63 درصد مردم تهران مسکن دارند. برای اجرای عدالت، میزان تسهیلاتی که دولت در اختیار مردم قرار می­‌دهد، می‌­بایست برپایه چنین اطلاعاتی باشد، یعنی تسهیلات بیشتر به مناطق با نرخ پایین­‌تر منزل ملکی داده شود.

نمودار 2 درصد بی‌سوادی را به تفکیک مناطق گوناگون شهر تهران نشان می­‌دهد. میانگین بی‌سوادی در تهران حدود 10 درصد است، ولی توزیع آن در مناطق گوناگون، متفاوت است. بنابراین مبارزه با بی­‌سوادی نیازمند سیاست‌­های متفاوت نسبت به مناطق گوناگون شهری است.

نمودار 3 نشان­‌دهنده میزان طلاق در مناطق گوناگون شهر تهران است؛ طلاق در مناطق بالای شهر بیشتر از پایین شهر است.

در انتها به نقش بی­‌عدالتی در سلامت بیولوژیک اشاره می­‌شود. بررسی­‌های پزشکی نشان می­‌دهد وضعیت اقتصادی انسان‌­ها در سلامتی آن­ها بسیار مؤثر است. احساس نابرابری نوعی عامل استرس­‌زا به­ شمار می­‌رود، در چنین حالتی رادیکال‌های آزاد در بدن تولید می‌شود و فرایندهای استرس اکسیداتیو به تولید هورمون­‌هایی منجر می­‌شود که مشکلاتی مانند پیری زودرس ایجاد می­‌کند. به بیان دیگر احساس فقر، احساس نابرابری و احساس ظلم باعث صدمه به سلامتی انسان و کاهش طول عمر و بیماری او می­‌شود. به تعبیر امام علی (ع) غصه، نیمی از پیری است.

*** متن نشست “نابرابری‌­های اجتماعی و سلامت” در چهارمین پیش شماره داخلی مؤسسه رحمان برگزار شد.