پایداری مساله سوء‌مصرف مواد در ایران

علی‌احمد رفیعی‌راد

در میان مسائل اجتماعی پرتکرار در جامعه ایران، سوء‌مصرف مواد(مخدر-محرک) پایدارترین مساله اجتماعی یک قرن اخیر بوده است. در این ارتباط گفته می­‌شود رشد اعتیاد در ایران 3 برابر رشد جمعیت است و حتی ایران در زمره کشورهایی با بالاترین شیوع مصرف مواد افیونی در سراسر جهان قرار دارد. با این حال آمارهای رسمی برای سال­های متمادی از آمار 2 تا 3 میلیونی مصرف‌کنندگان مواد سخن به میان می­‌آورند که با توجه به گستردگی و شدت مساله، مورد تردید کم‌­شماری است.

ابعاد جدید مصرف مواد مخدر

چنین مساله اجتماعی با گذر از دهه‌­ها و نسل­‌ها، ابعاد متفاوت و پیچیده­‌ای به خود گرفته و باعث تکوین پدیده­‌های تازه و یا جهت دادن به پدیده­‌های دیگر شده است. از میان تازه­‌ترین مسیر دهه­‌های اخیر مصرف مواد در ایران می­‌توان به نوجوانانه­‌تر شدن، زنانه­‌تر شدن، متنوع­‌تر شدن، دسترس­‌پذیرشدن، اعتیادآورتر شدن، رواج مواد صنعتی و انگ­‌زدایی از مصرف­‌های خاص اشاره نمود. واکاوی گستره­‌ی هرکدام از جنبه­‌های اخیر، دامنه­‌داری و پایداری مساله اعتیاد را بیشتر نشان می­‌دهد. به طور نمونه می­توان به اعتیاد زنان در ایران اشاره کرد.

اگرچه به صورت سنتی سوء­مصرف مواد در ایران، شکل مردانه­‌ای داشته، با این حال در دو دهه اخیر ترکیب جمعیتی مصرف‌کنندگان مواد با افزایش چشمگیر تعداد زنان معتاد، تغییر پیدا کرده است. تعمیق و تشدید اعتیاد زنان که با کاهش سن مصرف‌کنندگان و تنوع آنها نیز همراه بوده، گسترش خوشه­‌ای از مشکلات اجتماعی مانند اچ­‌ای­‌وی، تکدی­‌گری، فقر، کودکان خیابانی، بالا رفتن سن ازدواج، روسپی‌گری، دختران فراری، خشونت علیه زنان با پیامدهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را به دنبال داشته است.

مسیر نگران‌کننده دیگرِ مصرف مواد در ایران مربوط به پائین آمدن سن اعتیاد و نوجوانانه­‌تر شدن آن است. پیامدهای مصرف مواد برای نوجوانان بسیار ویرانگرتر و پایدارتر است به گونه­‌ای که با سایه انداختن بر دامنه­‌ی انتخاب­‌ها مانع دستیابی آنها به اهداف و موقعیت­‌های مناسب زندگی می­‌شوند و از این‌رو نسل نوپا و آینده­‌ساز از راه نرسیده، درمانده و از کار افتاده می­‌شود.

دلایل پایداری مساله

با صرف­‌نظر از سایر ابعاد و مسیرهای نگران و ناامید کننده مصرف مواد در جامعه، می­‌توان از دلایل پایداری مساله و راه‌های برون‌رفت و تعدیل آن سخن به میان آورد. روشن است؛ مساله­‌ای به سترگی و دامنه­‌داری اعتیاد در ایران با خرده فرهنگ و اقتصاد و سیاست عظیم‌الجثه نیازمند تمهیداتی فراتر از نوشتاری کوتاه و یا کتاب و همایشی گذرا است. با این حال می­‌توان از تجارب مشابه، گزاره­‌های منطقی، فرضیات و راهکارهای ممکن استفاده نمود.

به صورت خلاصه دلیل تداوم مساله را می­‌توان ناشی از پایداری و ثبات متغیرهای ساختاری مولد اعتیاد در ایران دانست و از این‌رو حل آن‌ نیز منوط به تخفیف و حذف این متغیرها است. از منظر جامعه­‌شناختی دلایل پایداری مصرف مواد را می­‌توان در متغیرهای مستقل گران‌جانی مانند فقر، بیکاری، نبود امکانات تفریحی و اوقات فراغت بانشاط، جامعه­‌پذیری نادرست، ناامنی هستی شناختی و تزلزل در زندگی مدرن، کاهش تعلقات و هم­‌پیوندی­‌های اجتماعی، عدم امید به آینده، موقعیت ژئوپولیتیکی خاص و نظایر آن جستجو کرد. با این وجود، سیاستگزار در بیشتر دهه­‌های گذشته با ناپایداری سیاست مواجهه با مساله و غلبه نگاه تقلیل­گرایانه روانشناختی و زیست­‌پزشکی همراه و موافق بوده است. در صورتی که توجه صرف به عوامل فردی و نادیده گرفتن عوامل اجتماعی و فرهنگی شکست برنامه­‌های مواجهه و مداخله را به دنبال دارد.

در این ارتباط باید گفت؛ اگر برنامه­‌های تعدیل و تخفیف سوء­مصرف مواد واقعیات جامعه­‌ای و ساختاری پیشگفته را مورد توجه قرار دهند، از موفقیت بیشتری برخوردارند. از این دیدگاه، عوامل جامعه­‌ای و ساختاری نه تنها بر  اعتیاد بلکه حتی در شکل­‌گیری تحولات، سرعت و دامنه آن نیز موثرند و می­‌توانند نقش­‌های متناقضی (از مانع گرفته تا تسهیل کننده) را در برنامه­‌های مداخله کارآمد ایفا کنند.

* یادداشت پایداری مساله سوء مصرف مواد در ایران در شماره 4293 روزنامه شرق منتشر شده است.

** برای مطالعه یاداشت‌های مرتبط اینجا کلیک کنید.