«خنده را برتر از گریه بدان، که خنده را برای آدمیزاد آفریده‌اند.»     باختین، «آثار فرانسوا رابله»

نفیسه حصارکی: خنده در سده‌های میانه ابزاری بود برای پیروزی بر اندیشه‌ها، تصاویر و نمادهای فرهنگ رسمی. خنده نشان تلاش برای رضایت جسمانی در جامعه‌ای بود که جسم را خوار می‌داشت. لحظه‌ای بود از حضور در ناکجاآباد؛ نشان حقیقت غیررسمی مردمان.

عنصر کمیک آشکارکنندۀ حقیقت است. انسان سده‌های میانه با سلاح خنده بر ترس و دروغ پیروز می‌شد.

خنده شکل درونی حقیقت است و نه تنها ما را از سانسور خارجی که پیش از هر چیز از سانسور درونی نجات می‌دهد. انسان را از ترس، از تقدس، از نهی‌شده‌ها، گذشته و قدرت که در طول هزاران سال درونش شکل گرفته‌اند، می‌رهاند. خنده اصل مادی و جسمانی را زنده و تثبیت می‌کند. چشم را بر هر چیز تازه و به آینده می‌گشاید.

باختین با تفکیک فرهنگ به دو نوع رسمی و غیررسمی، جدی و شوخی، طنز را توضیح می‌دهد: می‌توان ادعا کرد که انسان سده‌های میانه دو زندگی متفاوت داشته است: از سویی زندگی رسمی و کاملاً جدی و تیره و تحت نظم سلسله‌مراتبی، سرشار از ترس، جزم‌گرایی و سرسپردگی. از سوی دیگر، زندگی در کارناوال و فضاهای همگانی؛ زندگی‌ای سرشار از خنده‌های پرمعنا که بر مدار شکستن فاصله‌ها استوار است.

یکی از ویژگی‌های فرهنگ عامه آثار زبانی طنزآمیز و خنده‌آور است که در تقابل با زبان جدی و فرهنگ رسمی قرار می‌گیرند و از این‌رو خصلت رهایی‌بخشی دارند و می‌توانند زمینه را برای ایجاد چندصدایی و گفت‌وگو در جامعه هموار کنند. این کارکرد طنز موفق است؛ طنزی که می‌تواند ناسازگاری‌های اجتماعی را با زبانی عاری از خشونت نشان دهد، زمینۀ تسکین خاطر مخاطبانش را فراهم کند و نیرویی برای رساندن صداهای مختلف در جامعه شود. طنزهای نوشتاری مرحوم کیومرث صابری معروف به گل‌آقا در ستون «دو کلمه حرف حساب» روزنامۀ اطلاعات در اواسط دهۀ60 و بعد از آن در مجلۀ گل‌آقا از نمونه‌های موفق طنز مطبوعاتی در سال‌های پس از انقلاب به‌شمار می‌آیند که خواندن آنها حتی امروز خالی از لطف نیست. این مجله 23 سال پیش، در تاریخ دوم آبان1381با انتشار آخرین شماره به 12 سال فعالیت خود پایان داد.

منابع

کتاب منطق گفتگویی میخائیل باختین، نوشتۀ تزوتان تودوروف، ترجمۀ داریوش کریمی، نشر مرکز

کتاب ساختار و تأویل متن، نوشتۀ بابک احمدی، نشر مرکز